زمان آغاز این مدل از فرسایش نامشخص و بخشی از رخدادهای طبیعی زمین است، اما دخالت بیاندازه در طبیعت و دست درازی به آن با تغییر پوشش گیاهی بر تعداد خندقهای استان گلستان افزوده است. فرسایش خندقی از جمله انواع فرسایش آبی و تشدید شوندهای است که بروز و گسترش آن موجب تغییرهای بارز در زمین و پسرفت زمینها میشود. در میان فرآیندهای مختلف تخریب زمین، فرسایش خاک بزرگترین تهدید برای حفاظت از خاک و آب به حساب میآید. فرسایش خاک در بیشتر مناطق جهان در دهههای اخیر به دلیل فشار جمعیت بر منابع محدود که منجر به افزایش و استفاده مداوم از زمین کشاورزی شده، شتاب بیشتری گرفته است. از بین رفتن سالانه میلیونها تن خاک از مراتع و مزارع ایران واقعیت تلخی است که از فقر پوشش گیاهی و فرسایش عاید کشور میشود و برآورد شده که از 165 میلیون هکتار گستره کشور، 125 میلیون هکتار آن زیر تأثیر انواع فرسایش با شدتهای مختلف است. فرسایش خندقی در این میان از انواع فرسایش آبی است که از مهمترین چالشهای تهدیدکننده تهیه غذا، سلامت انسانها و بوم نظام به شمار میآید و این پدیده در مناطقی که تغییرهای کاربری اراضی و اقلیم در آنها وجود دارد، مشهودتر است. خندقها کانال عمیقی در جهت شیب هستند که بهطور عمومی به وسیله رواناب به وجود میآیند و اغلب جریان دائمی ندارند و به عواملی مانند زمینشناسی، خاک، اقلیم، پوشش گیاهی و پستی و بلندی بستگی دارند. این فرسایش در اثر حمل خاک توسط آبهای جاری و ایجاد آبراههها در اثر شدت جریان آب ایجاد میشود که در این فرسایش کانالهای عبور آب بزرگتر از فرسایش شیاری بوده و قادر است تا 50 برابر رسوب بیشتر تولید کند. پُرشدن مخازن سدها، کاهش ظرفیت انتقال آبراههها و تخریب اراضی کشاورزی پاییندست از پیامدهای دیگر این نوع از فرسایش است. در شکلگیری و گسترش فرسایش خندقی در استان گلستان عوامل شیب، متوسط ارتفاع، بارندگی سالانه، جهت دامنهها، نوع واحد سنگی، نوع خاک، تراکم و نوع گیاهی و کاربری اراضی بسیار موثر است. کارشناس آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان از وجود بیش از دو هزار و 400 خندق کوچک و بزرگ در مناطق شمال و شرق استان خبر داد و گفت: طول برخی از این خندقها بیش از 200 متر و عمق بیش از 20 متر است و همچنان در حال گسترش و افزایش هستند. محمد عباسی افزود: کشورهای زیادی در دنیا با خندق و تبعات ناشی از آن درگیرند، اما مقدار، اندازه و تأثیر آنها بر اساس پوشش گیاهی، اقلیم، خاک و شیب زمینها متفاوت است. وی توضیح داد: این نوع از فرسایش قابلیتهای اقتصادی خاک را از بین برده و حاصلخیزی آن را نابود میکند و در نهایت به بروز آسیبهای اجتماعی مانند مهاجرتهای گسترده میانجامد. این کارشناس که مطالعات علمی خود را در مقاطع ارشد و دکترای دانشگاه با موضوع خندقهای گلستان انجام داده است، افزود: آغاز فرسایشهای خندقی در اثر دو عامل آبی و بادی است که در گذر زمان و عوامل متعدد به ایجاد خندقهای کوچک و بزرگ منجر میشود. عباسی ادامه داد: تغییر رژیم بارش و تغییر الگو از بارانهایی با شدت کوتاه به بارشهای کوتاه اما با حجم بیشتر موجب پاشیده شدن ذرات خاک در لحظه برخورد قطرات آب شده و شروعی بر یک فرسایش بزرگ و وسیعتر است. وی گفت: در پی اینگونه بارشها، ذرات مستعد خاک دانهها از سطح خاک جدا و به مناطق پایین دستی منتقل میشود که اگر نتوان در زمان مناسب جلوی اینگونه فرسایشها را گرفت، امکان ایجاد خندقهای بزرگ و کوچک غیر ممکن نیست. این کارشناس افزود: استفاده از ادوات زراعی در مراحل اولیه فرسایش میتواند خاک را تسطیح و به شرایط اولیه برگرداند، اما بیتوجهی به این پدیده و نبود برنامههای جامع برای مدیریت خندقها میتواند منجر به افزودهشدن بر تعداد و طول، عرض و عمق این پدیدهها شود.
اجرای طرحهای بندخاکی از جمله راهکارهای موثر برای کاهش خسارت خندقها است
عباسی ادامه داد: یکی دیگر از عوامل ایجاد خندقها، فرسایشهای شیاری است که موجب به راه افتادن جریان رواناب و شستوشوی خاک شده و بستر زمین را برای ایجاد یک پدیده جغرافیایی آسیبزننده فراهم میکند. وی گفت: حذف پوشش گیاهی، تعلیف بیش از اندازه در مراتع، جنگلزدایی و شخم اراضی شیبدار در جهت شیب با کمک به کانالیزه شدن جریان آب از جمله عوامل انسانی تشدیدکننده ایجاد و گسترش خندقها هستند که میتواند موجب جاریشدن بیشتر رواناب، شستوشوی خاکهای مستعد و در نتیجه بسترسازی برای ایجاد خندقها شود. کارشناس آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان یادآورشد: به جز عوامل روی زمینی، در زیرزمین هم بسترهایی برای ایجاد خندقها وجود دارد که یکی از آنها لایههای ایجادکننده است. عباسی افزود: آهکیبودن پوسته خاک به عنوان فرسایشپذیر و قابل حملترین نوع خاک در کنار تکثر عوامل انسانی تخریبکننده روی زمین، موجب از بین رفتن استحکام سطح خاک شده و با ریزش یکباره به ایجاد خندقی بزرگ منجر خواهد شد. به گفته وی، اجرای طرحهای بندخاکی با هدف تثبیت خاک و جلوگیری از گسترش حرکت خندقها از جمله راهکارهای موثر برای کاهش خسارتهای این پدیده است. او ادامه داد: برخی خندقها در گلستان منجر به دوپاره شدن یک روستا، قطع راه ارتباطی یک روستا با اراضی کشاورزی و خسارتهای مشابه دیگر شده که اگر برنامهای برای مهار این خندقها وجود نداشته باشد، تبعات اجتماعی ناشی از هدر رفتن زمینهای حاصلخیز کشاورزی، مناطق گوناگون استان را تحت تأثیر قرار خواهد داد. عباسی گفت: اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان از سالهای گذشته و با هدف کاهش این خسارتها اقدام به ایجاد بندهای خاکی به عنوان موثرترین عامل جلوگیری از حرکت و رشد خندقها در مناطق گوناگون استان کرد که نتایج مثبت حاصل از آن به افزایش بازدهی زمینها و اراضی کشاورزی منجر شد.
وی یادآورشد: اقدام به موقع برای تثبیت خندقها با احداث سازهها یا بندهای خاکی، امکان بازگشت خاک و بهرهبرداری دوباره از آن را امکانپذیر خواهد کرد. کارشناس آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان توضیح داد: با شرایط جدید اقلیمی و تغییر الگوی بارشها اگر فعالیتها و تخریب انسانی طبیعت را مدیریت نکنیم، با ایجاد خندقهای بزرگ و عمیق، با مرحله بحرانی مواجه خواهیم شد. عباسی افزود: حدود یک سوم از گستره استان گلستان برابر 700 هزار هکتار به دلیل شرایط طبیعی و تخریبهای انسانی صورت گرفته در طبیعت ظرفیت ایجاد خندق را دارد که با اجرای طرحهای پیشگیرانه مانند بوتهکاری و مقاومسازی خاک با توسعه پوشش گیاهی تلاش میکنیم این آسیب به حداقل برسد.
معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان نیز گفت: امکان اجرای طرحهای پیشگیرانه برای بیش از دو هزار خندق گلستان با اعتبارهای کنونی وجود ندارد، اما تلاش میکنیم با اولویتبندی و ساخت سازههای مناسب در حاشیه مناطق مسکونی از بروز خسارت این پدیدهها به جوامع انسانی و اراضی کشاورزی جلوگیری کنیم. عبدالرحیم لطفی ادامه داد: احداث بندهای خاکی در گلستان برای مهار خندقها از سال 1378 آغاز شد که تاکنون 172 عدد از این سازهها در مناطق گوناگون ساخته شد. وی توضیح داد: امسال هم عملیات ساخت هشت بند خاکی برای مهار خندقها در گلستان آغاز شده که در صورت تزریق بیشتر اعتبارات امکان ساخت حداقل 15 بند خاکی دیگر نیز وجود دارد. معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان افزود: در کنار اجرای این طرحهای عمرانی، بوتهکاری و توسعه پوشش گیاهی در مناطق بالادستی هم در اولویت قرار دارد که توسعه آن میتواند منجر به تثبیت هرچه بیشتر خاک و کاهش امکان ایجاد خندقها در پاییندست شود.
همه خندقهای کوچک قابلیت تبدیلشدن به خندقهای بزرگ را دارند
همچنین استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان گفت: خندقها عوارض طبیعی زمین ناشی از تخریب طبیعت هستند که اگر در مراحل اولیه مدیریت نشوند، کنترل خسارتهای آن در آینده به صرف هزینههای بسیار زیاد و ساخت سازههای متعدد احتیاج دارد. محسن حسینعلیزاده ادامه داد: همه خندقهای کوچک قابلیت و پتانسیل تبدیلشدن به خندقهای بزرگ را دارند و در صورت بیتوجهی به عارضههایی با شکاف فراوان و عمیق زمین و دارای امکان آسیب زدن جدی به خاکهای حاصلخیز تبدیل خواهند شد. به عقیده وی، خندقهای بزرگ که تعدادی از آنها در شرق استان گلستان ایجاد شده است، قابل کنترل نبوده و راهی جز ساخت سدهای خاکی برای مهار و تثبیت خاک آن وجود ندارد. استاد دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان افزود: اگر در مراحل اولیه به خندقهای کوچک بیتوجهی و زمینه برای تبدیل آنها به عوارض طبیعی بزرگتر فراهم شود، فقط صرف هزینههای فراوان و ساخت بندهای متعدد خاکی است که میتواند گلستان را از تبدیلشدن به منطقهای با خندقهای متعدد نجات دهد.
تغییر در پوشش گیاهی، بوتهکنی و از بین بردن جنگلها از عوامل اصلی ایجاد خندق است
حسینعلیزاده ادامه داد: خندقهای کوچک که برنامهای برای مهار و کنترل آنها وجود نداشته باشد، با هر بارش شدید باران و به راه افتادن جریان آب آرامآرام به خندقهای بزرگتر تبدیل شده و با گستردهشدن بیشتر شکاف، امکان کنترل آنها دشوار میشود. وی گفت: تغییر در پوشش گیاهی، بوتهکنی و از بین بردن جنگلها از عوامل اصلی ایجاد خندق است که توسعه پوشش گیاهی به نسبت ظرفیت مناطق میتواند از ایجاد خندقهای جدید یا گسترش خندقهای کوچک جلوگیری کند. بر این اساس و با جمعبندی دادههای دستگاههای ذیربط گلستان تخصیص هرچه بیشتر اعتبار برای ساخت بندهای خاکی در کنار اجرای طرحهای تثبیتکننده خاک مانند درخت کاری، عوامل موثری است که از فرسایش خاک به عنوان یک سرمایه ارزشمند مولد و درآمدآفرین جلوگیری خواهد کرد. برخورداری از ظرفیت تبدیل 700 هزار هکتار از اراضی گلستان به خندقهای کوچک و بزرگ نگرانکننده و نیازمند برنامهریزی جامعتر برای کاهش حداکثری خسارتهای ناشی از این پدیده جغرافیایی است.