در راستای سیاست‌های روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی مازندران مبنی بر تهیه گزارش‌های ویژه حوزه سلامت و در جهت اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی و سلامت جامعه، «روسنا» در گفت‌وگو با کارشناسان فواید و مضرات محصولات تراریخته را بررسی می‌کند.
در همین راستا مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران در پاسخ به این‌که محصولات تراریخته چیست و چگونه تولید می‌شوند، گفت: محصولات تراریخته مواد غذایی و محصولات کشاورزی هستند که از لحاظ ژنتیکی دستکاری شده و ژن جدید و مطلوبی را از سایر ارگانیسم‌ها دریافت کرده‌اند و طیف وسیعی از مواد غذایی، همچون انواع میوه‌ها و سبزیجات، گوشت‌ها، حبوب، غلات، لبنیات و... را شامل می‌شوند.
مزایای محصولات تراریخته
حسن مکرمی ادامه داد: به اعتقاد طرفداران تراریخته، این محصولات دارای مزایایی هستند که کشت آن‌ها را به‌صرفه کرده است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- تولید محصولات قوی‌تر: محصولات تراریخته در برابر بیماری‌ها مقاوم هستند.
2- محافظت محیط در برابر سموم: به‌دلیل این‌که محصولات تراریخته نیاز کم‌تری به سمپاشی از طریق مواد شیمیایی دارند سبب محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت‌کش‌ها می‌شوند.
3- ماندگاری بیش‌تر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه‌ای محصولات مدت زمان بیش‌تری باکیفیت باقی می‌مانند.
4- جنگل‌زدایی کم‌تر: با افزایش جمعیت دنیا، نیاز به تخریب جنگل‌ها بیش‌تر میشود؛ اگر غذای کافی برای این جمعیت فراهم شود به جنگل‌زدایی نیازی نیست.
5- کاهش گرم شدن زمین: در صورت دستکاری ژنتیکی گیاهان، آن‌ها می‌توانند دی‌اکسیدکربن بیش‌تری مصرف کرده و اکسیژن بیش‌تری را به اتمسفر برسانند؛ در نتیجه این کار پدیده گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد و سبب کاهش گرم شدن زمین میشود.
6- کاهش قیمت غذا: اگر تولید محصولات زیاد شود، قیمت آن‌ها کاهش می‌یابد.
7- تولید محصولات جدید: با دستکاری ژنتیکی محصولاتی به‌دست می‌آید که می‌توانند در هر محیطی رشد کنند؛ به‌طور مثال برای تولید گوجه‌فرنگی در زمین‌های نمکی و شوره‌زار.
8- مقاومت در برابر حشرات: این محصولات به‌دلیل مقاومت در برابر حشرات نیاز کم‌تری به حشره‌کش‌ها دارند.
وی در ادامه به‌دلایل مخالفان محصولات تراریخته اشاره کرد و افزود: این درحالی است که در مقابل مخالفان محصولات تراریخته بر این باورند که این محصولات دارای مضراتی هستند که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- واکنش آلرژیک: دستکاری ژنتیکی سبب ایجاد پروتئین‌هایی در گیاه یا جانور جدید میشود که ممکن است برای بدن انسان به‌عنوان عامل بیگانه شناسایی شده و به ایجاد واکنش آلرژیک منجر شود.
2- نامناسب برای محیطزیست: بقایای این جانداران برای محیطزیست نامناسب است و تا مدت‌ها به‌صورت مخفی در طبیعت باقی می‌ماند.
3- کاهش تنوع‌زیستی: تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی ارگانیسم‌ها، مانند آفات و حشرات در اکوسیستم میشود و از تنوع‌زیستی آن‌ها می‌کاهد.
4- کاهش کارآیی آنتی‌بیوتیک‌ها: به‌دلیل تغییرات ژنتیکی، این محصولات به ویروس‌ها و باکتری‌ها مقاوم می‌شوند و خاصیت آنتی‌بیوتیکی خود را در بدن اعمال می‌کنند و از کارآیی آنتی‌بیوتیک‌های دارویی می‌کاهند.
5- طعم غیرمتداول: به‌دلیل تغییر در ساختار این محصولات، طعم متفاوتی خواهند داشت.
6- نامناسب برای تغذیه انسان‌ها: این محصولات باعث ایجاد بیماری‌های جدید در انسان می‌شوند و در بسیاری از گونه‌های حیوانات، مانند موش‌ها و پروانه‌ها سبب مرگ شده‌اند.
7- سلاح بیولوژیک: بسیاری از کشورها از این محصولات به‌عنوان سلاح بیولوژیک علیه دشمنان خود استفاده می‌کنند.
مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران اظهار کرد: با به‌کار‌گیری موازین علمی و تحقیقاتی باید نسبت به مصرف و واردات محصولات تراریخته مبادرت ورزید و بدین وسیله از بروز خطرات احتمالی جلوگیری به‌عمل آورد.
مکرمی گفت: با توجه به رشد سریع جمعیت انسانی جهان و نیاز روزافزون بشر به غذا، کشورهای مختلف جهان بر آن شدند در ژن‌های محصولات کشاورزی تغییراتی ایجاد کنند و با برجسته‌سازی ویژگی‌های مواد غذایی زراعی کاهش نیاز دنیا به غذا را مرتفع سازند.
وی افزود: به‌منظور پاسخگویی به پرسش‌های مطرح شده جهانی درباره سلامت محصولات تراریخته، یک پروتکل جهانی به‌نام «کارتاهنا» در سال 1378 در دنیا شکل گرفته که 171 کشور عضویت دارند و کشورهایی، مانند آمریکا، آرژانتین، برزیل، کانادا، هند و چین که خود از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان محصولات تراریخته‌اند در پروتکل یاد شده عضویت ندارند. کشور ما در سال 1382 به پروتکل موصوف پیوست.
مکرمی بیان کرد: محصولات تراریخته به‌وفور در دنیا وجود دارند که سویا به میزان 83، پنبه دانه 75، ذرت 22 و کلزا 24 درصد عمده این محصولات هستند.
مدیر مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران با تأکید بر عارضه‌شناسی محصولات تراریخته اظهار کرد: این امر به‌صورت پیگیر و قاطعانه در دستورکار و بررسی پروتکل کارتاهنا قرار دارد.
وی با اشاره به ورود محصولات تراریخته به ایران خاطرنشان کرد: اجازه ورود محصولات تراریخته به کشور صادر شده است، این درحالی است که محصولات تراریخته مجوز ورود به کشورهایی نظیر آلمان و روسیه ندارند.
مکرمی درباره کشت محصولات تراریخته در کشور گفت: یک‌بار مجوز کشت برنج تراریخته از سوی مبادی ذی‌ربط در دو استان شمالی کشور صادر شد و به‌دلایل نامعلومی از آن پیشگیری شد، از آن پس مجوز دیگری برای کشت محصولات تراریخته از سوی مراجع قانونی صادر نشده است.
مکرمی با اشاره به تشکیک درباره کشت محصولات تراریخته در ایران خاطرنشان کرد: عدم کشت محصولات تراریخته در ایران در هاله‌ای از تردید قرار دارد و سه دستگاه دولتی شامل معاونت غذا و دارو وزارت بهداشت و درمان، سازمان حفاظت محیطزیست و وزارت جهاد کشاورزی برحسب وظایف قانونی خود پیگیر موضوع طرح شده، هستند.
وی با اشاره به ایمن‌سازی جابه‌جایی و امور تجاری محصولات تراریخته گفت: برای پیشگیری از هرگونه ناامنی و حوادث، باید در این زمینه علائم مشخص در نظر گرفته شود و این نشان‌دهنده این است که هنوز درخصوص حمل‌ونقل و بازرگانی‌سازی محصولات تراریخته اقدامات و مطالعات علمی کاملی در کشور صورت نگرفته است.
مدیر مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران با تأکید بر نصب علائم، مشخصه و برچسب بر محصولات تراریخته به‌ویژه محصولات غذایی و دارویی گفت: این اقدام در انتخاب محصولات تراریخته حق انتخاب به مردم می‌دهد. در استان مازندران کارخانجات برحسب وظیفه قانونی، برچسب تراریخته روی اقلام نصب می‌کنند، اما در زمینه واردات محصولات تراریخته ازجمله دارو و غذا، سازمان غذا و دارو وظیفه خود مبنی‌بر نصب برچسب‌ها را اعمال می‌کند.
وی درباره ویژگی‌های مواد غذایی ارگانیک گفت: در تولید این‌‌قبیل مواد غذایی از مواد شیمیایی استفاده نمی‌شود و در صورت لزوم، به‌جای کود‌های شیمیایی، از کود‌های حیوانی استفاده میشود. همین امر سلامت مواد غذایی مذکور را افزایش می‌دهد.
مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران اضافه کرد: در چند سال اخیر با پیگیری و نظارت‌های قانونی به‌عمل آمده، مصرف مواد غذایی ارگانیک مورد توجه غالب مصرف‌کنندگان قرار گرفته است.
وی با اشاره بر این‌که در تولید محصولات تراریخته از همان نخست ارزش‌های غذایی ازجمله پروتئین مدنظر بوده است، افزود: تلاش بر این است که مواد غذایی هر یک به‌جای خود نیازهای بشری را به‌طور سالم و کامل تأمین کنند.
مکرمی با اشاره به لزوم فعال‌سازی مراکز تحقیقاتی علمی محصولات تراریخته در کشور تصریح کرد: این مسأله ما را از مراکز تحقیقاتی کشورهای دیگر بی‌نیاز می‌کند. باید با به‌کار‌گیری موازین علمی و تحقیقاتی نسبت به مصرف و واردات محصولات تراریخته مبادرت ورزید و بدین وسیله از بروز خطرات احتمالی جلوگیری کرد.
وی با بیان این‌که آمار ضد و نقیضی درباره تولید محصولات تراریخته در ایران وجود دارد، ادامه داد: به ادعای برخی افراد در سال‌های83 تا 85 تولیداتی از این محصولات را در ایران داشته‌ایم، تحقیقاتی هم در این زمینه انجام شده است و پژوهشگرانی مدعی شدند که 47 درصد از برنج‌های موجود در بازار (ایرانی و خارجی) تراریخته بوده‌اند. در مقابل وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرد تا به‌حال هیچ مجوزی برای تولید محصولات دستکاری شده ژنتیکی داده نشده است؛ اما گزارش‌هایی وجود دارد که بدون رعایت اصول آزمایش‌های میدانی، بذر محصولات دستکاری شده در ایران کشت میشود که بذر همین محصولات می‌تواند به‌وسیله حشرات و پرندگان به نقاط دیگر منتقل شود و بدون این‌که اطلاع داشته باشیم، قوانین اساسی کشورمان را دربر بگیرد. این است که اظهارنظرهای ضد و نقیض درباره این محصولات نگرانی‌ها را بیش‌تر می‌کند. بر این اساس، باید یک تیم متشکل از چند وزارتخانه این مسائل را بررسی کرده و به یک جمع‌بندی و تصمیم درست و قاطع برسند تا خیال مردم از بابت این قضیه راحت شود.
ذرت، کلزا، سویا و پنبه‌دانه؛ مشهورترین محصولات تراریخته
مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران با بیان این‌که ذرت، کلزا، سویا و پنبه‌دانه مشهورترین محصولات تراریخته هستند، گفت: این دانه‌ها و محصولات فرآوری شده حاصله از آن‌ها باید براساس قوانین و دستورالعمل‌ها، راستی‌آزمایی و مخاطرات احتمالی آن‌ها بررسی شود. البته محصولات دیگری نیز ازجمله پاپایا، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و بادمجان نوع تراریخته دارند و درصورتی‌که بخواهند وارد کشور شوند بررسی تراریختگی روی آن‌ها انجام میشود.
روند تولید محصولات تراریخته چگونه است؟
مکرمی خاطرنشان کرد: سازمان‌های متولی امور بهداشت، محیطزیست و کشاورزی در سطح جهان اظهارنظرهای مختلف و ضد و نقیضی درباره محصولات دستکاری شده ژنتیکی داشته‌اند. به این ترتیب رفتار مردم هم درباره انتخاب این محصولات در کشورهای مختلف، متفاوت بوده است. اروپایی‌ها معمولاً نسبت به سلامت محصولات غذایی خود، ایمنی و دقت بیش‌تری را مدنظر قرار می‌دهند و تا حدود زیادی از مصرف محصولات تراریخته روی‌گردان هستند و قفسه‌های مغازه‌های آن‌ها تا حدود زیادی از این محصولات خالی شده، چون خریدار چندانی ندارند.
وی با بیان این‌که به‌طور کلی اقبال عمومی در سطح جهان نسبت به این محصولات رو به کاهش است، گفت: سطح زیرکشت محصولات تراریخته هم اگرچه تا سال2014 روند افزایشی داشت؛ اما در سال 2015 زمین‌های کم‌تری به تولید این محصولات اختصاص پیدا کرد؛ بنابراین تصمیم عمومی بر کاهش مصرف محصولات دستکاری شده، بوده است.
چگونگی محصولات تراریخته را تشخیص دهیم؟
مدیر نظارت بر مواد غذایی، آرایشی و بهداشتی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی مازندران گفت: به‌دلیل عدم نصب برچسب، تشخیص محصولات تراریخته از ارگانیک مشکل است. آزمون تعیین کمیت یا درصد تراریختگی مهم‌ترین کاربرد این آزمون برچسب‌گذاری محصولات تراریخته است؛ چراکه طبق قوانین هر کشور برچسب‌گذاری تراریخته‌ها در محدوده خاصی صورت می‌گیرد؛ به‌عنوان مثال در اتحادیه اروپا این قانون 9/0 درصد است که بالاتر از آن درصد برچسب‌گذاری تراریخته اجباری و این قانون در ایران دو درصد است و مقدار بالاتر از این درصد برچسب الزامی است.
فقط 3 محصول تراریخته در ایران مجوز مصرف دارند
مکرمی با تأکید بر این‌که تاکنون فقط سه‌محصول تراژنی یا تراریخته شامل دانه‌های روغنی کلزا، سویا و ذرت در ایران مجوز مصرف دارند و هیچ محصول یا فرآورده دستکاری ژنتیک شده دیگری در بازار کشور وجود ندارد، عنوان کرد: البته این‌که فقط دانه روغنی مورد نیاز در صنعت روغن وارد میشود یا محصول آماده روغنی آن نیز وارد میشود اطلاع درستی در دست نیست؛ اما در هر صورت حتی مجوز کشت این نوع دانه‌ها نیز به‌جز در موارد محدود تحقیقاتی در کشور داده نشده است.
وی گفت: تمام سویای وارداتی به ایران تراریخته است و از سوی دیگر بیش از شش‌میلیون تن ذرت همچنین بخش اعظم غذای دام و طیور ما که وارداتی هستند، تراریخته است.
مردم ایران از 20 سال پیش محصولات تراریخته مصرف می‌کنند
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات برنج کشور هم با اشاره به این‌که مصرف محصولات تراریخته مربوط به امروز و دیروز نیست، بلکه 20 سال است که مردم ایران این محصولات را استفاده می‌کنند، گفت: حدود 90 درصد روغن مصرفی کشور ما وارداتی است که از آرژانتین و برزیل وارد میشود و به‌طور 100 درصد تراریخته است.
مجید ستاری با اشاره بر این‌که در کشور ما محصولات تراریخته تولید نمی‌شود، گفت: چنانچه در بعضی موارد نسبت به تولید محصولات تراریخته در ایران اقدام میشود، جنبه تحقیقاتی دارد.
وی با اشاره به واردات محصولات تراریخته نظیر سویا، ذرت و کلزا به کشور گفت: این واردات برحسب نیازمندی‌های داخلی صورت می‌گیرد و در روی کالاها مشخصه‌های تراریخته نصب شده است. تاکنون برای استفاده از محصولات تراریخته ضرری اثبات نشده و استفاده و بهره‌گیری از این فناوری به‌منظور مقابله با آفات و حفاظت از محیطزیست در مقابل سموم، مواد شیمیایی و کاهش هزینه‌های تولید صورت می‌گیرد.
ستاری با اشاره به این‌که استفاده از فناوری و موازین علمی در بخش‌های اقتصادی و تولیدی برای رفع بحران‌های این بخش‌ها صورت می‌گیرد، اضافه کرد: محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آن‌ها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.
عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات برنج کشور افزود: محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته میشود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمی‌شود، یعنی برای تولید محصولات از روش‌های کاملاً طبیعی استفاده میشود و هیچ آسیبی به انسان‌ها و محیطزیست وارد نمی‌کند و اگر پس از بازرسی‌های گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود، محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آن‌ها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.
گزارش از فاطمه ابراهیمی توچایی