شهر ارومیه زمانی به برکت وجود دریاچه ارومیه و ظرفیت پرورش گل‌های لاله به هلند ایران معروف بود؛ اما اکنون به‌جایی رسیده که باید به فکر تثبیت گردوخاک نمکی ناشی از مرگ نگین فیروزه‌ای آن باشد، بسیار دردناک است که دیگر صدای نرم و ملایم آب در بستر دریاچه شنیده نمی‌شود. به‌طور خاص در این فصل از سال که میزان تبخیر بر شدت کاهش آب دریاچه ارومیه اضافه می‌کند، وقتی از روی پل شهید کلانتری روی دریاچه عبور می‌کنید سنگ‌های بزرگی را به‌عنوان موج‌شکن در دو طرف آن می‌بینید که نشان از گذشته پرشور و سرشار از حیات آن دارد، شاید هیچ‌گاه کسی گمان نمی‌کرد که زمانی این سنگ‌ها غریب‌وار نظاره‌گر آغوش خشک مادر باشند، چون اکنون به‌جای آن آبی فیروزه‌ای، دشتی سفید و پوشیده از نمک به چشم می‌خورد که دل هر بیننده‌ای را به درد می‌آورد. زمانی تردد کشتی‌های بزرگ و کوچک حیاتی مملو از شوق و نشاط به منطقه بخشیده بود؛ اما اکنون به جای عرشه کشتی‌ها، صندلی‌های چوبی در بستر دریاچه جای گرفته‌اند تا شاید تنی خسته دمی بر آن بیاساید. در گذشته اگر در این منطقه صحبتی از گردوخاک می‌شد به گوش اهالی آشنا نبود و به‌عنوان یک واژه غریب از کنار آن عبور می‌کردند؛ اما امروز کار به جایی رسیده که باید برای تثبیت همین گردوخاک آن هم گردوخاک نمکی در منطقه خودشان پروژه تعریف و برنامه‌ریزی کنند، قطعاً این تحول نامیمون ناشی از زیاده‌خواهی انسان است که بدون توجه به توان اکولوژیکی سرزمین نسبت به برداشت و استفاده منابع اقدام می‌کند. زمانی‌که ستاد احیای دریاچه ارومیه پیشنهاد بازدید از دریاچه را مطرح کرد، مورد استقبال خبرنگاران قرار گرفت و جمعی از خبرنگاران و عکاسان در قالب یک تیم 25 نفره به علاوه مسئولان ستاد عازم استان آذربایجان غربی و شهر ارومیه و سپس از فرودگاه این شهر، سوار بر مینی‌بوس روانه منطقه‌ای به نام جبل‌کندی شدند که سایت تثبیت خاک و یکی از پروژه‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه است. جبل‌کندی در آذربایجان غربی در 40 کیلومتری شهر ارومیه و در شمال دریاچه قرار دارد، این‌جا یکی از کانون‌های مهم گردوخاک و بحرانی‌ترین منطقه در استان بود که سال 93- 94 با کوچک‌ترین وزش باد، طوفان شن نمکی به راه می‌افتاد و در نهایت موجب شد چند روستای اطراف آن تخلیه و خالی از سکنه و کشاورزی تعطیل شود. وقتی به جبل‌کندی رسیدیم باور کردنی نبود که این منطقه زمانی به‌عنوان بستر دریاچه ارومیه زیرآب بود؛ اکنون تا چشم کار می‌کرد نمک، شن و بوته‌زار، گویی در کویر قدم می‌زنی نه بستر دریاچه ارومیه، این منطقه تا 20 سال پیش کاملاً زیر آب بود؛ اما اکنون هیچ آثاری از آن دیده نمی‌شود.
وقتی قدم بر صحرای جبل‌کندی که اکنون حدود 13 کیلومتر از دریاچه ارومیه دور افتاده است، می‌گذاری تا مچ پا در شن و نمک فرو می‌روی؛ البته فقط در استان آذربایجان غربی حدود 47 هزار هکتار کانون گردوخاک وجود دارد و باید در نظر داشته باشیم هرچه دریاچه خشک‌تر شود سطح کانون نیز افزایش می‌یابد. به اعتقاد کارشناسان، جهت بادهای منطقه ارومیه قابل پیش‌بینی نیست؛ وقتی طوفان شروع می‌شود از هر سو حمله می‌کند از این رو گردوخاک را همه طرف می‌پراکند. گویی دیوانه‌ای افسار گسیخته است، از این رو به آن بادهای دیوانه گفته می‌شود و این مسأله کار را برای دست‌اندرکاران ستاد احیای دریاچه ارومیه به‌ویژه فعالان بخش تثبیت گردوخاک دشوار می‌کند، هرچند آنان موفق به رام کردن این بادها و مهار و تثبیت گردوخاک در بخشی از کانون‌های گردوخاکی شده‌اند.
مهار کانون اصلی گردوخاک در ارومیه
طوفان‌های گردوخاک به‌ویژه از نوع نمکی آن، تأثیر سوء بر زندگی مردم بومی دارد و اجرای برنامه‌هایی برای مهار آن بسیار مهم است. موضوعی که فرهاد سرخوش، مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه، در آذربایجان غربی در این سفر آن را تأیید کرد و گفت: هدف از احیای دریاچه ارومیه احیای زندگی و معیشت مردم منطقه است، به همین دلیل اولویت‌دارترین پروژه‌ها در بحث احیاء را داشتیم که تثبیت گردوخاک بود چون هرچه آب دریاچه ارومیه کم و وسعت آن کوچک‌تر می‌شود وسعت گردوخاک بیش‌تر می‌شود. وی افزود: طوفان‌های گردوخاک که روانه استان‌های آذربایجان غربی و شرقی و روستاهای اطراف دریاچه ارومیه می‌شد، مشکلات زیادی را برای اهالی ایجاد می‌کرد؛ زیرا گردوخاک دریاچه ارومیه نمکی است و با نشستن بر روی درختان، محصولات و بوته‌ها موجب خشک شدن و از بین رفتن آن‌ها می‌شد. از این رو از سال 93 و 94 مردم آرام آرام مهاجرت کردند؛ بنابراین تثبیت این گردوخاک در اولویت برنامه‌های ستاد احیا قرار گرفت.
سرخوش ادامه داد: بر این اساس منطقه جبل‌کندی که یکی از کانون‌های مهم گردوخاک و بحرانی‌ترین منطقه از این نظر بود در اولویت برای تثبیت قرار گرفت و بخشی که جزو مناطق حفاظت شده بود توسط سازمان حفاظت محیط زیست تثبیت شد و اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی متولی تثبیت گردوخاک در بخش‌های خارج از منطقه حفاظت شده بود. وی گفت: منطقه جبل‌کندی تا 20 سال پیش کاملاً زیرآب بود و با عقب‌نشینی سالانه 40 سانتی‌متر از آب دریاچه ارومیه از سال 1374 اکنون به کانون بحران گردوخاک تبدیل شده است. مدیر دفتر استانی ستاد احیای دریاچه ارومیه در آذربایجان‌غربی افزود: کل وسعت منطقه جبل‌کندی که خشک شده هفت‌هزار و 400 هکتار است که از این میزان 830 هکتار قرق و 480 هکتار درختکاری و بوته‌کاری شده است. وی گفت: ابتدا سازمان محیط زیست کار تثبیت را انجام داد که در این راستا 45 هکتار را مالچ‌پاشی و 480 هکتار را درختان شورپسند مانند بوته قره‌داغ کاشت و بعد از آن نگهداری و بقیه کارها را به اداره کل منابع طبیعی استان آذربایجان غربی واگذار کرد، چون تخصص آن‌ها در این زمینه بهتر از سازمان محیط زیست است.
تثبیت گردوخاک در 3 سایت
همچنین میرصمد سیدموسوی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی، در این بازدید با اشاره به این‌که منطقه جبل‌کندی یکی از سایت‌های ما در بحث احیای دریاچه ارومیه است، گفت: در بحث احیای دریاچه ارومیه پروژه‌هایی براساس ارزیابی‌های سال‌های گذشته برای ما تعریف شده است. وی افزود: وظیفه ما به‌عنوان منابع طبیعی و آبخیزداری استان تثبیت گردوخاک در منطقه بود که بر این اساس در سایت‌هایی واقع در شهرستان‌های میاندوآب، سلماس و ارومیه روی پروژه‌های بیولوژیکی و بیومکانیکی کار کردیم و گرد و غبار در این سایت‌ها تقریباً تثبیت شد. موسوی ادامه داد: کاشت بوته‌های شورپسند، درختان گز و ایجاد بادشکن غیر زنده برخی از اقدامات صورت گرفته در منطقه جبل‌کندی است که موجب تثبیت خاک شده است. وی گفت: در این منطقه درختانی به‌نام درختان گز وجود دارد که از چوب‌های خشک شده آن‌ها به‌عنوان بادشکن استفاده کرده‌ایم که بسیار خوب جواب داده است. در واقع جاهایی را که گز زار بود و درختان تنک بودند، هرس کردیم و از چوب آن‌ها در بادشکن استفاده کردیم. وی گفت: از این چوب‌ها به‌عنوان حصار و دیوار استفاده کردیم تا مانع نفوذ باد و به هوا بلند شدن گردوخاک شوند. بادشکن غیرزنده در واقع حصاری از چوب‌های درخت گز است که به‌صورت مورب و ضربدری در منطقه احداث می‌شود تا مانع حرکت شن و گردوخاک شود.
عدم تخصیص کافی اعتبارات
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان آذربایجان غربی درباره اعتبارات این پروژه گفت: از سال 93 تا آخر 96 اعتبارات 97 پرداخت نشده است، در سه سایت شهرستان‌های میاندوآب، ارومیه و سلماس حدود 25 میلیارد تومان هزینه کردیم حدود دوهزار و 300 هکتار نهال‌کاری و بوته‌کاری کردیم و هشت‌هزار و 300 هکتار را که کانون‌های بحرانی این شهرستان‌ها بود، تثبیت کردیم. وی گفت: براساس اطلاعات ایستگاه پایش سنجش فرسایش رسوب در این مناطق تقریباً فرسایش بادی ما تثبیت شده است؛ همچنین در اجرای این پروژه حدود 200 هزار هکتار ساماندهی چرای دام داشتیم و احداث ایستگاه‌های سنجش از دیگر اقدامات ما بوده است.
بیابانی شدن دومین استان آبی کشور
مجید موسی‌زاده، مدیر پروژه و مجری طرح تثبیت خاک، گفت: تا قبل از انجام عملیات تثبیت خاک امکان ایستادن در این مکان وجود نداشت. وی افزود: آذربایجان غربی دومین استان آبی کشور شناخته می‌شود؛ بنابراین دیدن چنین بیابانی در آن جای تعجب داشت؛ در واقع در جایی که به‌عنوان هلند ایران معروف بود چنین بیابانی ناشی از خشکی دریاچه ارومیه تشکیل شد که جای تأسف دارد. موسی‌زاده ادامه داد: ستاد احیای دریاچه ارومیه گزارش‌هایی مبنی‌بر یک‌سری مشکلات زیستی در اطراف دریاچه دریافت کرد و با بررسی‌هایی که دانشگاه صنعتی شریف انجام داد مشخص شد علاوه‌بر خشک شدن دریاچه ارومیه یک خطر جدی در منطقه وجود دارد و آن‌هم بحث گردوغبار ناشی از خشک شدن دریاچه ارومیه است. وی افزود: آن‌جا بود که این وظیفه به سازمان جنگل‌ها واگذار شد و از بهمن‌ماه سال 93 کار تثبیت آغاز شد کار را در چهار کانون بحرانی در استان آذربایجان غربی که شناسایی شده بود آغاز کردیم و اکنون به جرأت می‌گویم در کانون‌های تحت پوشش اداره کل منابع طبیعی دیگر کانون بحرانی نداریم و همه مهار شده است.