به گزارش روستانیوز، مکانیزاسیون به معنی کاربرد ماشین در فرآیند تولید محصولات کشاورزی در جهت کاهش هزینه‌های تولید و کارگری، انجام به‌موقع عملیات کشاورزی، مدیریت مصرف نهاده‌ها و ارتقای بهره‌وری است که در نهایت منجر به افزایش کمی و کیفی تولید می‌شود. در این بین، به‌رغم اهمیت بسیار زیاد فناوری در کشاورزی، سیاست‌های دولت در سال‌های گذشته، عرضه نامناسب ماشین‌آلات کشاورزی را به‌دنبال داشته است. باید گفت تزریق ماشین‌آلات به بخش کشاورزی در سال‌های گذشته به‌گونه‌ای بوده که برنامه‌های توسعه تکنولوژی‌ها و ماشین‌های نوین این بخش در زمینه مکانیزاسیون محقق نشده. این وضعیت باعث کاهش بهره‌گیری از مکانیزاسیون در مزارع شده و کشاورزان را مجبور به استفاده از ماشین‌آلات مستهلک و فرسوده کرده است؛ این در حالی است که بخش کشاورزی بدون بهره‌گیری مناسب از مکانیزاسیون متحول نمی‌شود و توسعه نمی‌یابد.
در واقع می‌توان گفت مکانیزاسیون کشاورزی منجر به افزایش کمی و کیفی تولیدات می‌شود، اما با وجود اهمیت این بخش و جایگاه ایران در تولید ماشین‌آلات کشاورزی، شرکت‌های تولیدکننده، رغبتی به سرمایه‌گذاری بیش‌تر برای تولید ماشین‌های نوین ندارند.
در این بین، به‌وجود آمدن بسترهای فسادزا نظیر ارز چهار هزار و 200تومانی، سوء‌استفاده از آن و نیز ورود مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی به عنوان بخش دولتی به عرصه توزیع ماشین‌آلات و سهمیه‌بندی آن‌ها به مشکلات این حوزه افزوده و سبب‌شده بنگاه توزیع فرصت‌های ویژه به‌وجود بیاید؛ بنگاهی که نفع آن نه تنها به کشاورزان نمی‌رسد، بلکه به عموم صنایع تولیدکننده ماشین‌ها و ادوات کشاورزی هم نمی‌رسد و فقط تعدادی ویژه‌خوار را منتفع می‌کند که در همین ارتباط لازم است وزیر جهاد کشاورزی به این موضوع ورود و احتمال فساد در توزیع مکانیزاسیون کشاورزی را بررسی کند.
در همین ارتباط «روستانیوز» گفت‌وگویی با حمیدرضا نامی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی، درباره وضعیت مکانیزاسیون و ماشین‌آلات کشاورزی در کشور، میزان پیشرفت کشور ما نسبت به سایر کشورها، علل عقب‌ماندگی کشور در توسعه مکانیزاسیون، تعرفه واردات ماشین‌آلات کشاورزی، عملکرد مرکز توسعه مکانیزاسیون در دولت قبل، فواید توسعه مکانیزاسیون و... داشته که در ادامه آمده است.
جناب نامی، وضعیت مکانیزاسیون کشاورزی در کشورمان در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟
مکانیزاسیون کشاورزی در کشور ما تقریباً با کشورهای منطقه وضعیت مشابهی دارد و به‌لحاظ کمی، تولید نسبتاً بالایی داریم، ولی به‌لحاظ تنوع و توسعه تکنولوژی‌های نوین وضعیت خوبی نداریم و عمده شاخص‌های آماری مرکز توسعه مکانیزاسیون وزارت جهاد و برنامه‌های آن محدود و خلاصه به توزیع تراکتور شده‌است.
درباره فواید توسعه مکانیزاسیون توضیح دهید و بگویید نقش آن در رشد تولید و کاهش هزینه‌ها چیست.
کشاورزی بدون مکانیزاسیون اصلاً معنا ندارد. در واقع مفهوم کشاورزی و مکانیزاسیون، تاروپودی در هم تنیده است. برای عبور از کشاورزی معیشتی و سنتی به کشاورزی اقتصادی که بتوان متناسب با ظرفیت‌های مصرف، تولید را افزایش و در جهت رقابتی‌ترکردن محصولات کشاورزی و قیمت آن‌ها اقداماتی انجام داد، قطعاً مکانیزاسیون می‌تواند نقش کلیدی در کاهش بهای محصولات کشاورزی داشته باشد. در واقع می‌توان گفت نقش مکانیزاسیون در کاهش بهای تمام‌شده محصول به‌مراتب موثرتر و مثبت‌تر خواهد بود تا این‌که سهمش در هزینه هر واحد کالا مشخص شود. در حقیقت، کشاورزی بدون مکانیزاسیون اسمش کشت و زرع معیشتی خانوار روستایی ست، نه کشاورزی فراگیر اقتصادی و قابل اتکا برای تأمین امنیت غذایی.
در حوزه ساخت تراکتور و کمباین چند کارخانه در کشور مشغول فعالیت هستند و نیاز کشور چقدر است؟
به‌صورت کلی عمده بار تولید تراکتور و کمباین در کشور را دو شرکت تراکتورسازی تبریز و کمباین‌سازی اراک به دوش می‌کشند و سهم این دو کارخانه در تأمین نیاز کشور بیش از 98درصد است. سایر شرکت‌ها هم به‌صورت جدی از این بازار سهم چندانی ندارند. میزان مصرف تراکتور در کشور نیز سالانه حدود هفت تا هشت‌هزار دستگاه است؛ البته این آمار مربوط به شرایط اقلیمی بهتری نسبت به حال حاضر و زمانی که با بحران آب روبه‌رو نبودیم، است. بدیهی است که در شرایط حال حاضر که بحران آب داریم، ممکن است کشت در خیلی مناطق ممنوع اعلام شود و سطح زیر کشت کاهش پیدا کند؛ البته این به معنی کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی نیست، چراکه می‌توان میزان بهره‌وری را در همان مزارع موجود هم بالا برد.
نقش نقص مکانیزاسیون در افزایش هدررفت محصولات کشاورزی چند درصد است؟
عملاً مکانیزاسیون دارای دو مفهوم اقتصادی و غیراقتصادی است. مفهوم غیراقتصادی، کاهش صعوبت و سختی کار و افزایش سرعت آن است، ولی دلیل اصلی به‌کارگیری مکانیزاسیون، چه در بخش کشاورزی و چه در هر حوزه دیگر، افزایش سرعت، دقت و کیفیت کار است. بحث مکانیزاسیون در کشاورزی و در مزارع هم همین داستان را دارد و این چرخه تحت‌تأثیر سیاست‌های ترویجی دولت، دچار توسعه یا عدم توسعه پایدار می‌شود. به همین دلیل کشاورز وقتی به این نتیجه می‌رسد که خرید یک دستگاه یا تجهیز مزرعه به ماشین‌آلات کشاورزی می‌تواند برایش صرفه اقتصادی داشته باشد، بهره‌وری را بالا ببرد و عملیات خاک‌ورزی و کاشت، داشت و برداشت کشاورزی را سهل و قیمت تمام‌شده محصولش را کم کند، خودش به‌دنبال تجهیز مزرعه می‌رود. با این حال، دخالت دولت در حوزه مکانیزاسیون و به‌هم ریختن عرضه و تقاضا بین کشاورز و صنعتگر که در چند سال اخیر با آن مواجه بودیم، جواب معکوس داده و باعث واردشدن خسارت زیادی هم به کشاورزان و بهره‌برداران و هم به شرکت‌های تولیدکننده ماشین‌های کشاورزی شده است. نمونه‌ای از این دست اقدامات، فروش اجباری برخی از ادوات کشاورزی به کشاورزان است؛ این درحالی است که ادوات در مراحل مختلف خاک‌ورزی، کاشت، داشت و برداشت از تعادل و توازن دور شده.
لازم به‌ذکر است که عمدتاً بخشی که با عنوان ضایعات کشاورزی از آن نام می‌برند، مربوط به زمان بعد از برداشت محصول و انتقال آن از مزرعه است؛ یعنی حمل‌ونقل محصول کشاورزی از مزرعه تا میادین و مقاصد مصرف، فرآوری، انتقال و نگهداری در سردخانه، سهم موثرتری نسبت به ماشین‌های برداشت در کاهش ضایعات خواهد داشت؛ البته نقش به‌کارگیری ادوات کشاورزی نوین را در حوزه برداشت محصول رد نمی‌کنیم، ولی اثربخشی به‌کارگیری ماشین‌ها و تجهیزات مناسب در فرآیند بعد از برداشت محصول و نحوه انتقال آن از مزرعه سهم اصلی و بیش‌تری دارد. همچنین این میزان ضایعات برای محصولات مختلف، متفاوت است؛ به‌طور مثال ممکن است ضایعات برای گندم 10درصد باشد که با مکانیزاسیون می‌توان آن را تا سه-چهار درصد کاهش داد، اما این میزان ضایعات با فاکتورهای متفاوت دپوی محصولات مختلف، تفاوت دارد. در واقع از آمار ارائه‌شده درخصوص ضایعات 35درصدی محصولات کشاورزی، شاید بتوان گفت 25درصد این ضایعات مربوط به بعد از مزرعه است و کم‌تر از 10درصد در مزرعه ضایعات داریم.
در ابتدای دولت روحانی در حوزه مکانیزاسیون در چه سطحی بودیم؟ در آن زمان برنامه چه بود و الان کجا هستیم؟
بخش کشاورزی را در دولت تدبیر و امید، باید به دو قسمت شش سال اول و دو سال آخر تقسیم کرد. شش سال اول بر اساس آمار و ارقام، یک رشد نسبتاً منطقی و توسعه نسبتاً متناسب در حوزه کشاورزی و صنعت داشتیم؛ یعنی مکانیزاسیون کشاورزی متناسب با نیاز، رشد منطقی داشت. در دوسال آخر و به‌ویژه در دوره وزیر جهاد کشاورزی پیشین، نظارت ویژه‌ای بر برنامه‌های مکانیزاسیون وجود نداشت و کلیه امور به‌طور بی‌سابقه‌ای به مرکز توسعه مکانیزاسیون سپرده شد و برای مکانیزاسیون کشاورزی کشور، مدیران محدودی به‌طور سلیقه‌ای تصمیم گرفتند که همچنان هم با همان شدت و روش ادامه دارد.
می‌توان گفت قسمتی از گرانی ماشین‌های کشاورزی به‌ویژه تراکتور، ایجاد صف و سهمیه‌بندی دولتی، ایجاد امضاهای طلایی و رانت و انحرافات اقتصادی در توزیع فرصت‌های اقتصادی ارزی و ریالی و کالایی و هدررفت منابع ارزشمند بانکی همه ماحصل روش مدیریت شخص‌محور در دوسال آخر دولت قبل بود.
در این مدت، تخصیص منابع و تسهیلات بانکی و ارز حمایتی چهار هزار و 200تومانی، محدود به افراد و شرکت‌هایی خاص شد. همچنین عمده مسائل مربوط به کسب‌وکار بخش خصوصی که سال‌ها پایدار و متوازن انجام می‌شد، تحت دخالت مستقیم مرکز توسعه مکانیزاسیون قرار گرفت و به فضایی کاملاً جهت‌دار و به‌لحاظ اقتصادی پرابهام که برای گروه‌های زیادی رانت ایجاد کرد، تبدیل شد. با چنین روش حکمرانی غیرپاسخگویی در مرکز توسعه مکانیزاسیون، آسیبی که به بخش کشاورزی و صنعت وارد شد، چند برابر توسعه شش سال قبل بود که در شرایط فعلی هم قابل‌جبران نیست. موکداً هم کلمه حکمرانی را به‌جای مدیریت، مناسب این دو سال آخر می‌دانم.
تعرفه واردات ماشین‌آلات کشاورزی چند درصد است؟ با توجه به نیاز داخل این تعرفه چقدر توجیه اقتصادی دارد؟
حدود 95درصد ماشین‌های کشاورزی مورد نیاز کشور در داخل تولید می‌شود و به‌دلیل این‌که این ماشین‌آلات نیازمند سرویس، خدمات و پشتیبانی دائمی هستند، خود کشاورز هم اقبال بیش‌تری به تولیدکننده داخلی نشان می‌دهد، زیرا از نظر پشتیبانی و لوازم یدکی خیالش راحت‌تر است. از سوی دیگر، به‌دلیل این‌که نرخ ارز بسیار بالا رفته است، عمدتاً قیمت ماشین‌آلات خارجی تناسبی با توان اقتصادی کشاورز ندارد. در واقع قیمت آن‌ها آن‌قدر بالاست که کشاورز توان خرید این ماشین‌ها را ندارد؛ به‌همین جهت هم کشاورز تمایلی به خرید این دستگاه‌ها نشان نمی‌دهد و برای واردکننده هم، واردات این محصول توجیهی ندارد. مهم‌تر از این دو عامل این‌که کیفیت محصولات ایرانی و خارجی آن‌قدر تفاوت فاحشی ندارد که خریدار راضی شود محصول خارجی را با تفاوت فاحش خریداری کند. علاوه‌بر این، اگرچه تعرفه‌ها پایین هستند، اما قیمت ماشین‌آلات کشاورزی در داخل باز هم بالاست؛ البته استثنایی در سال‌های98 و 99 وجود دارد که در این بازه زمانی، به برخی شرکت‌های خاص که ارتباط ویژه‌ای با بدنه مرکز توسعه مکانیزاسیون داشتند، ارز دولتی داده شد. هیچ‌گاه هم مشخص نشد که این ارز ارزان به چه شرکت‌هایی، چه میزان و بابت خرید چه دستگاه‌هایی داده شد. به‌طور کلی معلوم نیست آیا این دستگاه‌ها به کشور وارد شد یا خیر و اگر وارد شده، به قیمت حمایتی فروخته شده یا آزاد و اهلیت و اصالت برخی خریداران آن‌ها هم همچنان در هاله‌ای از ابهام است.
به نظر یکی از موضوعات مهم در دولت سیزدهم، مشخص‌کردن سرنوشت ارز حمایتی چهار هزار و 200تومانی برای واردات ماشین‌آلات کشاورزی در سال‌های 98 و 99 است که نهایتاً درخواست قطع تخصیص ارز چهارهزار و 200تومانی به ماشین‌آلات کشاورزی را دادیم که در حال حاضر عملیاتی شده است، زیرا به نظر می‌رسید به فضای تقسیم فرصت‌های طلایی و انحراف اقتصادی تبدیل شده بود.
قیمت کمباین و تراکتور قبل از شدت‌گرفتن تحریم‌ها چقدر بوده و الان چقدر شده است؟ تحریم سبب رشد چند درصدی این ماشین‌آلات شده است؟
تولید تراکتور، کمباین و ماشین‌آلات کشاورزی جزو صنایع متوسط یا همانSMEها محسوب می‌شود که تحت‌تأثیر صنایع بالادستی به‌ویژه صنایع فولاد هستند. با این حال، تولید ماشین‌آلات کشاورزی در کشور ما آن قدر ریشه‌دار و مقاوم بود که تحریم‌ها تأثیری جدی بر این بخش صنعتی نداشت، اگرچه با تحریم‌ها، برخی تولیدات در کشور مثل اقلام بهداشتی را تحت تأثیر قرار داد، ولی تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی به کار خود ادامه دادند و نگذاشتند کوچک‌ترین آسیبی به بخش کشاورزی از لحاظ فراهم‌نبودن ماشین‌آلات برسد.
باید گفت علت افزایش قیمت ماشین‌آلات کشاورزی، تحریم نیست و به این موضوع هیچ ارتباطی ندارد. در اصل می‌توان گفت علت افزایش قیمت ماشین‌آلات کشاورزی، افزایش بی‌حساب و کتاب نرخ محصولات فولادی در کشور است. صنایع فولاد، صنایع مادر محسوب می‌شوند و غالباً دولتی یا خصولتی هستند و هیچ رقابتی هم برای تعدیل و کاهش قیمت ندارند و اصراری هم ندارند که قیمت و میزان عرضه فولاد را برای صنایع پایین‌دستی خود اقتصادی و به‌صرفه نگه دارند. به‌همین دلیل است که فولاد را صادر می‌کنند و سود چندبرابری می‌برند. اگر هم بخشی از تولیدشان را به داخل کشور و صنایع زیردست تخصیص می‌دهند، آن‌قدر قیمت‌ها به‌صورت یک‌طرفه و دستوری بالاست که عملاً تولیدکننده ماشین‌های کشاورزی این فرصت را ندارد که در یک بازار متوازن، رقابتی و اقتصادی مواد اولیه را بخرد. به‌همین دلیل به اجبار باید هزینه زیادی برای تأمین مواد اولیه فولادی بدهد و طبیعتاً بهای تولید ماشین‌های کشاورزی بالا رفت. ذکر این نکته بسیار مهم است که به‌رغم افزایش قیمت ماشین‌های کشاورزی، سود تولیدکنندگان و صنعتگران این بخش بسیار کاهش یافته و بسیاری از واحدهای تولیدی در معرض خطر ورشکستگی هستند. در واقع از چرخه گران‌شدن فولاد، به‌جز صنایع فولادی که فوق‌العاده منتفع شدند، صنایع پایین دست نظیر تولیدکنندگان ماشین‌های کشاورزی و مشتریان آن‌ها، یعنی کشاورزان به‌صورت غیرقابل باوری متضرر شده‌اند.
امکان استفاده از تکنولوژی روز دنیا با درآمد ناچیز کشاورزان وجود دارد؟
انجمن تولیدکنندگان ماشین‌آلات کشاورزی (اتماک)، یکی از 15عضو انجمن تولیدکنندگان جهانی ماشین‌آلات کشاورزی دنیا (اگروولوشن) است؛ یعنی به‌غیر از ایران که جایگاه پانزدهم را در این رتبه‌بندی دارد، 14کشور دیگر جزو کشورهای صاحب تکنولوژی در این زمینه هستند. وقتی ایران کرسی پانزدهم را دارد، یعنی تولیدکنندگان ایرانی به‌لحاظ کیفیت و ظرفیت تولید در ترازهای بین‌المللی حرفی برای گفتن دارند، اما این‌که چرا در چند سال اخیر تکنولوژی‌های جدید را در این زمینه شاهد نبوده‌ایم، دلایل زیادی دارد که برخی اقدامات غیرکارشناسی و کج‌سلیقگی‌های مدیریتی مرکز توسعه مکانیزاسیون باعث دلسردی شده تا شرکت‌های تولیدکننده ماشین‌آلات کشاورزی رغبتی به سرمایه‌گذاری بیش‌تر برای نوآوری نداشته باشند و ترجیح بدهند کالاهایی را که مرکز توسعه مکانیزاسیون به‌صورت دستوری به کشاورزان می‌فروشد، تولید کنند. به‌همین دلیل است که روی این مسأله تأکید داریم و در چند سال گذشته با وزارت جهاد کشاورزی هم موضوع را مطرح کردیم که شرایط مکانیزاسیون کشور در آمار و ارقامی که مرکز توسعه مکانیزاسیون می‌دهد، رنگین، زیبا و قابل دفاع است، ولی آنچه در بازار واقعی، مزرعه و کارخانه‌های تولیدی در حال وقوع است، فاجعه‌ای بیش نیست.
عملکرد مرکز توسعه مکانیزاسیون وزارت جهاد کشاورزی در دولت قبل را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
عملکرد مرکز توسعه مکانیزاسیون باید متناسب با مأموریتش باشد. بر اساس شرح وظایف و مأموریتی که به مرکز توسعه مکانیزاسیون داده شده، این مرکز مسئول ترویج، سیاست‌گذاری و نظارت بر حوزه مکانیزاسیون و به‌کارگیری فناوری‌های نوین است، اما آنچه در دوسال آخر دولت قبل شاهد آن بوده‌ایم، این است که مرکز توسعه مکانیزاسیون به بنگاه توزیع فرصت‌ها و منافع خاص تجاری و اقتصادی به نفع برخی افراد و شرکت‌ها تبدیل شده. با این شرایط، امکان ادامه کار وجود ندارد و واحدهای صنعتی در این چند وقت به اندازه کافی آسیب دیده‌اند. اگر روند دوسال آخر دولت قبل بخواهد در دولت جدید هم ادامه پیدا کند، با موج سنگینی از تعطیلی مراکز تولید ماشین‌آلات کشاورزی و کاهش سرمایه‌گذاری در این حوزه و کوچ این سرمایه‌ها به بخش‌های دیگر صنعت مواجه خواهیم بود. واقعیت این است که عملکرد این مرکز قابل دفاع نیست و خواستار حضور مدعی‌العموم برای پاسخگویی در قبال این نتایج و شرایط هستیم.
مرکز توسعه باید برای خسارت‌هایی که با اجرای مصرانه سیاست‌های مداخله‌جویانه و بعضاً غیرقانونی خود به کشاورزان و صنعتگران وارد کرده، پاسخگو باشد.
آقای ساداتی‌نژاد، وزیر جهاد کشاورزی، پیش از این در مقام ریاست کمیسیون کشاورزی مجلس شورای اسلامی شاهد، ناظر و مطلع از مشکلات مکانیزاسیون کشاورزی بودند و هستند. بی‌شک دستور موکد ایشان جهت نظارت و بررسی انطباق عملکرد مرکز توسعه با شرح وظایف و مسئولیت‌های این مرکز، به اصلاح امر و ختم مشکلات خواهد انجامید. شایان ذکر است که در همه بخش‌ها، افراد قانون‌شکن وجود دارند، اما متأسفانه ارزش و سلامت کار دیگر مدیران پاکدست و خدوم که در حوزه‌های خود بدون ادعا کار می‌کنند، به‌دلیل عملکرد این افراد زیر سوال می‌رود.
به وزیر فعلی برای رشد مکانیزاسیون کشاورزی چه راهکاری می‌دهید؟
رشد مکانیزاسیون نمی‌تواند تنها شاخص برای توسعه کشاورزی باشد. ما نیاز به رشد و پایداری مکانیزاسیون داریم و این امر در گروی توسعه سهم بخش خصوصی، چه کشاورز و چه صنعتگر از اقتصاد کشور است. وقتی کل تصمیمات مکانیزاسیون کشور، پشت درهای بسته توسط یکی-دو نفر و با اعمال سلایق و نظرات شخصی گرفته و به فعالان بخش‌ها دیکته می‌شود، با شرایطی مثل امروز روبه‌رو می‌شویم که به‌رغم این‌که سه‌برابر مصرف کشور، تولید تراکتور داریم، همچنان کشاورزان در صف تراکتور هستند و بازارهای پر رونق و سیاه فروش تراکتور، این محصول را به دوبرابر قیمت می‌رسانند. گویا وظیفه مرکز توسعه مکانیزاسیون، به فروش و بازاریابی محصولات شرکت‌های خاص تبدیل شده و تقریباً عمده صنعتگران و تولیدکنندگان ماشین‌های کشاورزی در این جریان پشت در مانده‌اند. این فضا برای فعالیت تخصصی، ناسالم است و با این شرایط نمی‌توان ادامه داد. قطعاً این شرایط نیازمند تحول و حضور افرادی پاکدست و با تفکر مدیریتی جامع، کلان‌نگر و فسادستیز و معتقد به استفاده از همه ظرفیت‌های کشور از جمله بخش خصوصی است. کسانی که در حال حاضر مسئولیت این مرکز را برعهده دارند، عاملین شرایط موجود هستند و نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که کسی که به‌وجود آورنده مشکل است، خودش مشکل را حل کند.
گزارش از زهرا قاسمی