جهت جلوگیری از این مشکلات فقط یک راهکار وجود دارد و آن هم ترویج و آموزش احداث بادشکن پیرامون مزارع، باغ‌ها و به‌طور کلی روستاهای کشور است. براساس ماده۱۰ مصوبه هیئت وزیران در سال۱۳۸۸ جهت مقابله با پدیده گردوغبار در کشور می‌باید طرح کمربند سبز (بادشکن) در استان‌های کشور اجرایی می‌شد، اما متأسفانه با گذشت ۱۱سال این مصوبه تاکنون اجرایی نشده است. در این رابطه و به‌منظور مشخص‌شدن ابعاد مشکلات تولید و با هدف ارائه راهکار اجرایی در این زمینه، «روستانیوز» گفت‌وگویی با وحیدرضا شادفر، مدیرعامل شرکت گلفام دشت و محقق و پژوهشگر عرصه محیط‌زیست کشور، داشته است که در ادامه می‌خوانید.
مشکلات عدیده‌ای که تولیدات کشاورزی، مرتعی و دامی را تحت‌الشعاع قرار داده است، چیست؟
کشاورزان و دامداران در روستاها (به‌عنوان مراکز تولید ناخالص ملی کشور) جهت تولید و امرار معاش با بیش از ۹۸معضل زیست‌محیطی و انسانی (کاهش‌دهنده راندمان تولیدات کشاورزی، دامی و مرتعی) دست‌وپنجه نرم می‌کنند و به‌نوعی در این کارزار تنها مانده‌اند؛ معضلاتی مانند خشک‌سالی، کم‌آبی، افت سطح سفره‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، فرسایش خاک، سیل‌های مخرب، سرمازدگی، هدررفت سالانه میلیون‌ها مترمکعب آب‌های سطحی، بیابان‌زایی، تخریب مراتع کشور بر اثر چرای بی‌رویه و فشار بر مراتع، افزایش مصرف کودهای شیمیایی، وجود دلال‌ها و واسطه‌ها و مهم‌تر از همه عدم تدوین سند ملی آمایش سرزمین و... . متأسفانه در سه‌دهه اخیر دولت‌ها هیچ کمک محسوسی به این قشر نکرده‌اند و در این برهه اگر هم بخش خصوصی قصد داشته است که ورود کند و به‌نوعی سهم کوچکی را برعهده بگیرد (حتی فعالیت آموزشی و البته آموزش رایگان)، مدیران دولتی مانع‌تراشی کرده‌اند.
عواقب این سهل‌انگاری‌ها چیست و چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهید؟
بعضاً کشاورزان به خیال این‌که با آبیاری بیش‌تر، محصول زیادتری برداشت خواهند کرد، مبادرت به مصرف بی‌رویه آب می‌کنند که این موضوع سبب کاهش سطح آب چاه‌ها و سفره‌های زیرزمینی می‌شود، یا برای برداشت محصول بیش‌تر از کود بیش‌تری استفاده می‌کنند؛ اگرچه این کار به‌صورت ناخواسته انجام می‌شود، اما مصرف بیش از حد کود و سموم شیمیایی یعنی آلایندگی بیش‌تر آب و خاک و از طرفی شیوع انواع سرطان و بیماری‌های کبدی که متأسفانه طی چند دهه اخیر شاهد آن هستیم.
صرف‌نظر از خسارت‌های چندصد میلیاردی سیل و هدررفت میلیاردها مترمکعب آب به‌شکل رواناب، متأسفانه از فاجعه شست‌وشوی بیش از میلیون‌ها مترمکعب خاک که به‌صورت گل و لای وارد رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و مخازن سدها می‌شود، غافل هستیم و این یعنی هزینه چندبرابری و اضافه برای دولت و هزینه نامحسوس برای مردم.
از سوی دیگر، کارشناسان معتقدند زیان وارد شده از فرسایش خاک به اقتصاد کشور دوبرابر درآمدهای نفتی است؛ به‌عنوان مثال اگر سدهای ما به‌دلیل فرسایش خاک از گل و لای پر شوند، باید با صرف بودجه‌های کلان جبران مافات کرد و این هم یعنی هزینه‌سازی اضافی برای دولت و به‌طور نامحسوس هزینه برای مردم.
همه ما می‌دانیم که عامل اصلی بروز خشک‌سالی‌ها، فرسایش خاک و ریزگردها از دست رفتن رطوبت خاک است. جهت جلوگیری از فرسایش خاک، جلوگیری از پر شدن مخازن سدها، پیشگیری و مقابله با هدررفت و تبخیر رطوبت خاک، جلوگیری از سیل‌های مخرب، مدیریت و مقابله با بیش از ۹۸معضل زیست‌محیطی مشابه و حتی عوامل مخرب انسانی فقط یک راهکار وجود دارد و آن هم ترویج و آموزش احداث بادشکن پیرامون مزارع، باغ‌ها، مراتع، دیمزارها، دامداری‌ها و به‌طور کلی روستاهای کشور است.
منظورتان از هزینه نامحسوس برای مردم چیست؟
به گفته کارشناسان، کشورمان سالانه بیش از ۹درصد درآمد ناخالص ملی، معادل هشت‌هزار میلیارد تومان را در اثر خسارات زیست‌محیطی از دست می‌دهد. خسارات ذکر شده، به‌طور متوسط ماهانه بیش از ۹۹هزار تومان از سفره هر خانوار ایرانی کم می‌کند. با جلوگیری از خسارات زیست‌محیطی، اصلاح مدیریت‌ها و انجام کارهای ترویجی و آموزشی می‌توان بخشی از هزینه‌های تحمیل شده به مردم را حذف کرد.
تاکنون اقدامی درباره اجرایی‌شدن و توسعه طرح ملی بادشکن در کشور صورت گرفته است؟
بله، کارهای خوبی برای اجرایی‌شدن این طرح صورت گرفته است و در این خصوص مصوبه هیئت وزیران را داریم. براساس ماده۱۰ مصوبه هیئت وزیران در سال۱۳۸۸ برای مقابله با پدیده گردوغبار در کشور می‌باید طرح کمربند سبز (بادشکن) در استان‌های جنوب و غرب کشور اجرایی می‌شد. از طرفی ماده۱۱ این مصوبه، وزارت نیرو را موظف به احداث بادشکن پیرامون تأسیسات مربوط به خود کرده. در ماده۱۲ نیز آمده که سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور طی پنج‌سال موظف به احداث بادشکن اطراف فرودگاه‌ها، حریم ایمنی راه‌آهن‌ها و جاده‌های بین‌شهری، حوضه‌های آبخیز سدهای مورد بهره‌برداری، کمربند سبز نوار مرزی و همچنین احداث بادشکن در کانون‌های بحرانی فرسایش بادی است، اما این مصوبه تاکنون اجرایی نشده و به بیان دیگر با یک گل بهار نمی‌شود.
علاوه‌بر این مصوبه، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست‌جمهوری در سال۹۳ نشریه‌ای به شماره ۶۵۸، تحت‌عنوان «ضوابط و معیارهای فنی احداث بادشکن بیولوژیک» با زحمات زیادی منتشر کردند، اما با پیگیری‌های بیش از دو دهه متأسفانه کم‌تر کارشناس اجرایی در کشور وجود دارد که از مفاد آن باخبر باشد.
چند سال است که پیگیر اجرایی‌شدن طرح بادشکن هستید؟
اولین اعلام آمادگی شرکت گلفام دشت برای همکاری و اجرای طرح بادشکن سال۷۷ به‌صورت کتبی به وزیر وقت ارائه شد که نتیجه‌ای نگرفتیم. سال۸۸ با دستور وزیر وقت، این طرح به‌منظور حمایت از بخش خصوصی جهت توسعه بادشکن‌ها، با حضور اعضای کمیسیون تصویب و به استان‌ها ابلاغ شد، اما اجرایی نشد. پس از آن در سال۹۴ به‌منظور جلوگیری از مهاجرت روستاییان و خروج روستاها از بن‌بست اقتصادی، موضوع آموزش و ترویج ایجاد بادشکن را در اولویت قرار دادیم و طی جلساتی که با سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی داشتیم، شرکت گلفام دشت جهت برگزاری کارگاه‌های آموزشی، البته به‌شکل رایگان به سازمان‌های جهاد کشاورزی در سراسر کشور معرفی شد، اما متأسفانه به‌رغم پیگیری‌ها و تماس‌های مکرر، فقط دو استان با برگزاری کارگاه آموزشی رایگان موافقت کردند و طرح اجرا شد.
تاکنون در چند نقطه از کشور توسط دولت بادشکن احداث شده است؟
این‌که آیا طرح‌های مشابه اجرا شده، کافی است و مشکل را حل می‌کند، باید بگویم خیر؛ هنوز بیش از ۹۰درصد از مناطق و دشت‌های کشور نیازمند احداث و توسعه بادشکن است. دقت داشته باشید که اصلاً قصد ندارم زحمات سازمان یا اداره کل یا هر اداره مرتبط دیگری را زیر سؤال ببرم؛ برعکس از همین‌جا دست تک‌تک این عزیزان را می‌بوسم و ارج می‌نهم، اما صحبت من این است که با یک گل بهار نمی‌شود.
یک مورد استان تهران را مثال بزنم؛ تهران با ۱۰۵هزار هکتار بیابان، جزو استان‌های بیابانی کشور محسوب می‌شود. تاکنون ۱۹هزار هکتار از این اراضی نهال‌کاری و با احداث بادشکن زیر پوشش پروژه بیابان‌زدایی قرار گرفته است، اما آیا کفایت می‌کند؟ اعتقاد ما این است که اجرای طرح ملی بادشکن نباید فقط توسط یک سازمان، نهاد یا ارگان خاص صورت بگیرد. متأسفانه تفکر استفاده از بخش خصوصی در ادارات دولتی وجود ندارد.
میزان اشتغال‌زایی با اجرای طرح بادشکن چقدر است؟
طرح بادشکن با ۳۳دلیل علمی و فنی جهت اجرا حداقل ۱۰۰کسب و کار را رونق می‌بخشد؛ از کارگر و تکنسین گرفته تا کارشناس رشته‌های مختلف، همه مشغول به کار می‌شوند؛ به‌عبارتی این طرح افراد بیکار زیادی را پای کار می‌کشاند؛ از دامدار، مرتعدار، باغدار، کشاورز، دیم‌کار و تمام روستاییان و زحمتکشان عرصه تولید، یعنی حدود ۵/۴میلیون نفر بهره‌بردار گرفته تا سایر مردم، از دانش‌آموختگان اقتصاد کشاورزی گرفته تا مروجان بخش کشاورزی. اولویت اول طرح بادشکن، فرهنگ‌سازی و ترویج است و خوشبختانه به تکنولوژی خاصی هم نیاز ندارد و موضوع و کلیت کار، درختکاری است. می‌توان گفت با احداث هر پنج‌هکتار بادشکن، یک شغل ایجاد می‌شود.
برخی از مزایای طرح ملی بادشکن را نام می‌برید.
با اجرای طرح ملی بادشکن در کشور، علاوه‌بر مقابله و کاهش بیش از ۹۸معضل زیست‌محیطی و انسانی و صرفه‌جویی بیش از ۵۰درصد آب در بخش کشاورزی (افزایش بهره‌وری آب)، می‌توان شاهد افزایش راندمان تولید در واحد سطح تا ۷۰درصد نیز بود؛ یعنی بدون نیاز به بودجه دولتی، عملاً به هدف اصلی ماده۱۴ قانون افزایش بهره‌وری خواهیم رسید. طی این ماده، دولت موظف شد طی ۱۰سال نسبت به افزایش تولیدات مرتعی با کمک بخش خصوصی مبادرت کند، اما پس از گذشت ۱۱سال از ابلاغ این قانون، متأسفانه مراتع کشور بیش‌تر رو به تخریب رفتند تا تولید.
بادشکن‌ها در احیاء و حفاظت از مراتع چه نقشی دارند؟
با توجه به این‌که سطح وسیعی از مراتع کشور در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده و همچنین به‌دلیل محدودیت منابع آبی و حساسیت و شکنندگی اکوسیستم‌های مرتعی، مدیریت منابع آبی بیش از هر موضوع دیگری لازم و ضروری است و به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم تولید ثروت، از نظر اهداف اقتصاد مقاومتی اهمیت اقتصادی و زیست‌محیطی قابل‌توجهی دارد. تنها راهکار پیشنهادی برای این حل مشکل، کنترل و مهار سیلاب‌های حاصل از نزولات آسمانی و مهم‌تر از همه احداث بادشکن موزائیک و مشبک با هدف ذخیره‌سازی رطوبت خاک مراتع است؛ بنابراین از آن‌جا که وجود یا نبود رطوبت ازجمله عوامل مؤثر بر راندمان تولید مراتع و شاخص قابل بررسی این اکوسیستم‌هاست، احداث بادشکن راه‌حلی برای افزایش ماندگاری رطوبت در سطح مراتع است.
بادشکن در ایران و خارج از کشور چه پیشینه‌ای دارد؟
پیشینیان ما به‌عنوان یک راه‌حل سنتی، در بسیاری از مناطق بادخیز کشور در اطراف مزارع خود و درجهت عمود بر باد غالب منطقه از گونه‌های درختی ازجمله گز، نخل، صنوبر، بید، سنجد، کاج تهران و... به‌منظور کاهش سرعت باد، کاهش فرسایش بادی خاک، کاهش تبخیر و... استفاده می‌کردند، اما متأسفانه بسیاری از این بادشکن‌ها در اثر بی‌توجهی نسل حاضر، برداشت بی‌رویه چوب، فرسوده‌شدن و عدم جایگزین شدن از بین رفته‌اند.
کشاورزان مناطق مختلف آمریکا مانند ایالت آیداهو، اورگان، واشنگتن و کلرادو نیز برای صرفه‌جویی در مصرف آب با احداث بادشکن‌های درختی، آبیاری زمین‌هایشان را به‌خوبی مدیریت می‌کنند. همچنین بررسی سوابق ۵۰سال گذشته نشان می‌دهد که بادشکن‌ها به‌طور قابل‌توجهی باعث بهبود تولید محصول، بهبود مراتع، کاهش استرس دام و کاهش مصرف انرژی می‌شوند؛ به‌طور مثال در داکوتای جنوبی با تأثیر بادشکن محصول یونجه به میزان ۷۵۰کیلوگرم در هکتار و ذرت علوفه‌ای بیش از هفت‌تن در هکتار افزایش عملکرد داشته است. به‌دنبال خشک‌سالی‌های پیاپی و طوفان‌های گردوغبار در آمریکا بین سال‌های ۱۹۳۵ تا ۱۹۴۲، پروژه بزرگی جهت مقابله با گردوغبار و تبخیر برنامه‌ریزی شد. در این پروژه نزدیک به ۲۲۰میلیون نهال در ۲۹کیلومتر به شکل بادشکن کاشته شد.
در این زمینه دولت چین نیز اقدام به تهیه و تدوین پروژه کمربند سبز کرد؛ درحقیقت این پروژه بزرگ شامل فعالیت‌های حفاظت و قرق مراتع، تثبیت مکانیکی و زیستی ماسه‌های روان، تثبیت ریزگردها و طوفان‌های گردوغبار، احداث بادشکن‌های زنده در اطراف مزارع، چرای دام، تأمین معاش و مشارکت جوامع محلی در اجرای طرح است. البته استرالیا، پاکستان، آلمان، کانادا و اخیراً کشورهای آفریقایی در این امر پیشرو هستند.
پیشنهاد شما برای اجرایی‌کردن طرح ملی بادشکن در سطح ملی چیست؟
اگر تلاشی برای بسیج عمومی و همکاری جوامع محلی و مردم در طرح‌های زیست‌محیطی صورت نگیرد، دولت به تنهایی قادر نخواهد بود در کوتاه‌مدت یا میان‌مدت بر مشکلات فائق آید؛ بنابراین با توجه به منابع محدود مالی و انسانی دولت، کمبود منابع آبی کشور، لزوم کاهش میزان تبخیر و مهار کانون‌های مولد گردوغبار محلی و مزایای قابل‌توجه احداث بادشکن پیشنهاد می‌شود که مزارع و دشت‌های زیرکشت کشور، باغ‌ها و مراتع در طرحی ملی، اولویت‌بندی و هم‌زمان گونه‌های بومی چندمنظوره مناسب ایجاد بادشکن و کمربند سبز حفاظتی هر منطقه شناسایی و معرفی شود. پس از آن نیز پیشنهاد می‌شود در قالب یک طرح مدون، اجرای بادشکن‌های زیستی در هر استان با حمایت و هدایت دولت در قالب ارائه مشوق‌ها و آگاهی‌بخشی عمومی توسط خود کشاورزان و مرتعداران انجام گیرد که در این زمینه با تولید بسته‌های آموزشی در اجرایی‌کردن طرح ملی بادشکن، آمادگی کامل داریم. البته با توجه به این‌که زمان زیادی نداریم، بایستی تجارب موفق جهانی در این زمینه جهت جلوگیری و کاهش آزمون و خطاها، به‌طور جدی مدنظر مدیران و مسئولان استانی و کشوری قرار گیرد.
بادشکن‌ها از چه راه‌هایی سبب ارتقای سطح درآمد (معیشت جایگزین) روستاییان می‌شوند؟
بادشکن‌ها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم و به طرق مختلف سبب ارتقای سطح درآمد روستاییان می‌شوند که عبارتند از:
۱- کاهش معضلات نودوهشت‌گانه زیست‌محیطی (غیرمستقیم).
۲- افزایش ۷۰درصدی تولید محصول در واحد سطح (غیرمستقیم).
۳- تولید چوب در راستای احداث بادشکن‌های متراکم و تنک‌کردن (مستقیم).
۴- کاشت گونه‌های مثمر و سریع‌الرشد و فروش میوه (مستقیم).
گزارش از فاطمه ابراهیمی