آلودگی‌های آب، هوا و خاک و سایر آلودگی‌ها سالانه جان ۹ میلیون انسان را می‌گیرد که هوای آلوده بیش‌ترین سهم را دارد. موضوع اول بحث ما این است؛ «وزش باد و آلودگی خاک به آلودگی هوا و هوای آلوده به آلودگی آب منجر می‌شود و این عوامل زنجیره‌ای عمل می‌کنند. اگر شدت آلودگی بسیار زیاد باشد، بالای جو تخلیه می‌شود و اگر کم باشد، شهرهای اطراف را آلوده می‌کند؛ پس این آلودگی هیچ‌وقت محو نمی‌شود». آیا واقعاً راهکاری هست که آلودگی‌ها خصوصاً آلودگی هوا را مدیریت کند و کاهش دهد؟
ازن، مونوکسیدکربن، دی اکسیدکربن، سولفور و سرب از جمله ترکیبات خطرناکی‌اند که در هوای آلوده مشاهده می‌شوند و می‌توانند سلول‌های سرطانی ایجاد کنند، چرا که سرطان مغز و استخوان از ریه وارد بدن می‌شود. بانک جهانی در سال ۲۰۱۶ هزینه مرگ‌های زودرس در ایران را ۳۰میلیارد دلار اعلام کرده بود.
چندی قبل سهیل رضایی، یکی از روان‌شناسان باتجربه کشورمان، در روزنامه سازندگی درباره تأثیر آلودگی هوا بر عملکرد افراد گفته بود: وقتی افراد با تشدید آلودگی هوا در محیط‌های آلوده تردد می‌کنند، عملکرد ذهنشان کند می‌شود، بیش از حد معمول خسته می‌شوند و فعالیت فکری این افراد از چهار ساعت به یک ساعت تنزل می‌یابد و در نهایت مشارکت و همدلی اجتماعی نیز کاهش پیدا می‌کند.
به این بهانه و با هدف ارائه راهکاری مؤثر ذیلاً به معرفی فلاونوئیدها، نقش ارزنده آن‌ها در افزایش عملکرد ذهنی افراد و منابع در دسترس آن می‌پردازیم.
فلاونوئیدها دارای اثرات قوی آنتی‌اکسیدانی و ضدالتهابی هستند که سبب کندشدن فرآیند کاهش توانایی بدن می‌شوند. مصرف مواد غذایی غنی از ترکیبات پلی‌فنلی از جمله فلاونوئیدها تأثیری به‌سزا در حفظ کارآیی مغز، بهبود حافظه و افزایش توانایی و یادگیری دارند.
کارشناسان معتقدند باید در زمان آلودگی هوا، مصرف مایعات و آنتی‌اکسیدان‌ها را زیاد کنیم. میوه‌ها و لبنیات و شیر نیز می‌توانند این آلودگی‌ها را دفع کنند و از طرفی استفاده از گیاهان دارویی نیز بسیار مؤثر است، اما کدام‌یک بیش‌تر مؤثرتر و در دسترس‌تر هستند؟ درخصوص سلامت فردی و سلامت جامعه کلان‌شهرهای ایران اسلامی، چه راهکار علمی و ساده‌ای وجود دارد؟
نقش فلاونوئیدها در یادگیری و حافظه
فلاونوئیدها سبب بهبود خون‌رسانی به مغز می‌شوند و در افزایش حافظه و توانایی یادگیری نقشی مؤثر دارند. از اثرات فلاونوئیدها در عملکرد مغزی، ارتباط آن‌ها با فرآیندهای مؤثر در بقای سلول، تمایز و شکل‌گیری حافظه است. ایزوفلاون‌های موجود در سویا، فلاونول‌های موجود در چای و کاکائو و آنتوسیانین‌های موجود در خانواده توت‌ها، آب انگور قرمز و میوه سنجد از زیرگروه‌های اصلی مؤثر در حفظ سلامت مغز هستند.
مکانیسم عملکرد ایزوفلاون‌ها مشابه استروژن عمل می‌کنند، در حالی که آنتوسیانین‌ها و فلاونول‌ها از طریق سیگنال‌دهی عصبی در کنترل مکانیسم‌های مورفولوژیک در شکل‌گیری حافظه تأثیر می‌گذارند و از این طریق با فعال‌کردن آنزیم‌ها در افزایش حافظه و توان یادگیری خصوصاً برای کودکان و نوجوانان بسیار مؤثر هستند.
فلاونوئیدها و سلامت مغز
یکی از عوامل دخیل در پیری، کاهش مداوم توانایی بدن برای حفاظت از خود در برابر التهاب و آسیب اکسیداتیو است. عملکرد مغز نیز مانند سایر ارگان‌های بدن، با افزایش سن کاهش می‌یابد. رادیکال‌های آزاد سبب واردآمدن آسیب‌های جدی به سلول‌های مغز می‌شوند. با توجه به این‌که سلول‌های مغزی قابل جایگزین‌شدن با سلول‌های جدید نیستند، در اثر آسیب‌های وارده و از بین‌رفتن سلول‌های مغز، عملکرد مغز به مرور زمان کاهش می‌یابد. از جمله استراتژی‌های مهم در حفظ سلامت مغزی، شناسایی ترکیبات غذایی با خاصیت محافظت‌کننده از سلول‌های عصبی است. ترکیبات پلی‌فنولی موجود در میوه‌هایی مانند سنجد دارای اثرات ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی هستند که با شکستن چرخه استرس اکسیداتیو، سبب حفظ سلامت و تعدیل عملکرد سلول‌های مغزی می‌شوند.
از سبزی‌ها پیاز، پیازچه و کلم بروکلی و در بین میوه‌ها توت، گردو، سیب، سنجد و پرتقال حاوی مقادیر بالایی از فلاونوئیدها هستند. خوردن هفت عدد سنجد سبب افزایش کارآیی مغز در طول روز می‌شود.
بیماری پارکینسون نیز فرآیند عصبی پیش‌رونده‌ای است که در ابتدا با اختلال در حرکات ظاهر می‌شود؛ سپس سایر عملکردهای مغز از قبیل خواب و حافظه را مختل می‌کند. افرادی که از رژیم غذایی غنی از فلاونوئیدها پیروی می‌کنند، ۴۰درصد کم‌تر در معرض خطر ابتلا به بیماری پارکینسون هستند.
تانن که ترکیب فلاونوئیدی غنی موجود در میوه سنجد است، علائم ناشی از آرامش در مغز را افزایش می‌دهد، در فعالیت‌های شدید بدنی و ذهنی سبب کاهش ضربان قلب شده، میزان ایمونوگلوبولین‌های بزاقی را که در شرایط استرس تولید می‌شوند، کاهش می‌دهد. ترکیبات فلاونوئیدی از جمله کاتچین‌ها در مغز مشابه ترکیبات مؤثر در ایجاد آرامش و مقابله‌کننده با هیجان (نظیر گابا آمینو بوتیریک اسید) عمل می‌کنند. با توجه به اثرات ترکیبات فلاونوئیدی از قبیل تانن روی بهبود روحیه و کاهش فشار ناشی از استرس، انتظار می‌رود منابع غذایی مانند پودر سنجد دارای خاصیت ضدافسردگی نیز باشند.
سنجد دارای انرژی متابولیسمی بسیار ارزشمند، آنتی‌بیوتیکی قوی، ضدباکتری، ضدویروس، داروخانه‌ای متحرک بوده که برای کاهش عوارض آلودگی هوا پیشنهادی بسیار مناسب و چندمنظوره است.
در میوه سنجد ۱۹ ماده معدنی در سطح قابل توجهی وجود دارد؛ خصوصاً کلسیم، پتاسیم، منیزیم و روی.
این میوه دارای ویتامین‌های مختلف A، B۲، E و F وK و سرشار از ویتامین C است.
سنجد ۱۷نوع آمینواسید دارد
از طرفی سنجد ارزش غذایی فراوانی دارد؛ دارای ۱۷ نوع آمینواسید است که هریک از این آمینواسیدها خواص دارویی بسیار مفیدی دارند و باعث بهبود روحیه و خلق‌وخوی می‌شوند. سنجد سرشار از فیبر است و خاصیت سیرکنندگی بالایی دارد. می‌توان آن را به‌عنوان منبعی از پروتئین معرفی کرد.
آمینواسیدها برای بهبود عملکرد ایمنی بدن، کمک به سوخت‌وساز و توده عضلانی، افزایش تولید کلاژن و رشد استخوان‌ها مفیدند. منبعی عالی برای «ایزولوسین» هستند؛ آمینواسیدی ضروری که قند خون را ثابت نگاه می‌دارد و انرژی تولید می‌کند.
از سویی دیگر، در میان شاخه‌های طب مکمل، از سم‌زدایی، همیوپاتی، ماساژدرمانی تا شفای کوآنتومی نام می‌برند و آنچه بیش از همه جلب توجه می‌کند، رایحه‌درمانی یا آروماتراپی بوده که موضوع دوم بحث ماست.
پیش‌تر از آن‌که ثابت شود ترکیبات معطر طبیعی، تأثیر قابل توجهی بر حالات و احساسات درونی‌مان دارند، از انواع گل‌های معطر برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌شد. ترکیبات معطر طبیعی که در گل و گیاهان یافت می‌شود، از طریق مژک‌های موجود از راه بینی وارد سیستم لیمبیک مغز می‌شود و با تحریک اعصاب بویایی این قسمت که مسئولیت احساسات، حافظه و یادگیری را برعهده دارد، تأثیر قابل توجهی بر روحیات و خلق‌وخو می‌گذارد. عصاره معطر گیاهان به دلیل ساختارشان که معمولاً شامل آلدوئیدها، کتون‌ها و استرهاست، نقشی به‌سزا در سلامت جسم و ذهن دارند، هریک از رایحه‌ها خاصیتی ویژه دارند. رایحه گل سنجد باعث هوشیاری و افزایش تمرکز و یادگیری می‌شود.
اما مسأله‌ای که باعث شده است افراد زیادی در کشورهای پیشرفته به سمت رایحه‌درمانی کشیده شوند، نقشی است که ترکیبات معطر در آرام‌سازی بدن ایفا می‌کنند. درمانگران از اسطوخودوس، رزماری و سنجد برای درمان افسردگی و ایجاد روحیه نشاط و شادی استفاده می‌کنند.
سنجد قدرت تمرکز را زیاد می‌کند و سبب تقویت روحیه و آرام‌سازی ذهن می‌شود. استشمام رایحه گل سنجد نیز می‌تواند در یادآوری مطالب، ما را یاری کند، سطح هوشیاری را افزایش دهد و به تقویت حافظه بلندمدت کمک کند.
مغز برای ارتباط برقرارکردن با سایر سلول‌های بدن از مواد شیمیایی موسوم به انتقال‌دهنده‌های عصبی استفاده می‌کند، این انتقال‌دهنده‌های عصبی از اسیدهای آمینه و مواد غذایی مصرفی در مغز تولید می‌شوند.
مواد غذایی حاوی پروتئین و کربوهیدرات‌های پلی‌ساکارید مناسب‌ترین گزینه هستند. در هنگام نیمروز ذخیره دوپامین و نوراپینفرین مغز رو به کاهش می‌گذارد، با مصرف تیروزین (پروتئین) قادر هستید این کاهش را برطرف کنید و یکی از منابع خوب پروتئین میوه سنجد است.
میوه سنجد دارای مواد مغذی فراوان است که پروتئین و فلاونوئیدهای موجود آن سبب افزایش کارآیی و رشد مغز کودکان می‌شود و جایگزینی فوق‌العاده برای شکر و شیرین‌کننده‌های غیرطبیعی است.
وحیدرضا شادفر - کارشناس بخش کشاورزی