میلاد خسروی، کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری و محقق ماهیان آب شیرین و از اعضای این گروه تحقیقاتی، درمورد گونه های غیربومی خصوصاً ماهیان غیربومی مهاجم میگوید: گونه غیربومی به موجود زندهای (ازجمله گیاهان و جانوران) گفته شده که به خارج از محدوده پراکندگی طبیعی (بومی) خود بهصورت عمدی یا تصادفی، بهدلیل فعالیتهای انسانی، وارد یا به اصطلاح معرفی میشود. درصورتیکه این گونهها بتوانند خود را با شرایط جدید محیطی که به آن وارد شدهاند سازگار کنند و جمعیتهای پایداری را تشکیل دهند، در محیط جدید مستقر میشوند و در صورت داشتن اثرات منفی به گونه مهاجم تبدیل میشوند. گونه های مهاجم میتوانند طیف وسیعی از پیامدهای زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی را داشته باشند و حتی قادرند گونههای بومی یک منطقه را با خطر انقراض کامل مواجه سازند. در این میان، ماهیان غیربومی مهاجم آب شیرین بهدلیل شرایط خاص اکوسیستمهای آب شیرین که تنوع زیستی بالایی دارند، بسیار حائز اهمیت هستند. عمدهترین دلایلی که به جابهجایی و معرفی ماهیان غیربومی به نقاط مختلف دنیا منجر میشود، تجارت ماهیان زینتی و ماهیان با ارزش اقتصادی بالا، فعالیتهای غیراستاندارد آبزیپروری و شیلات، صنعت کشتیرانی، تغییرات مسیرهای آبی و کنترل عوامل بیماریزا و آفتهاست.
این محقق ماهیان آب شیرین در تشریح کپورماهی غیربومی شناساییشده در ایران به «روستانیوز» میگوید: گونهای که بهتازگی در ایران و در پارک ملی لار ثبت شده، طبیعتاً فاقد نام فارسی است، اما نام انگلیسی آن Ginbuna یا Japanese silver crucian carp است و به همین دلیل ترجمه نام انگلیسی این ماهی یعنی ماهی کاراس نقرهای ژاپنی در این گزارش برایش به کار رفته.
وی میافزاید: نام علمی این گونه Carassius langsdorfii است که در گروهی از خانواده بزرگ کپورماهیان تحت عنوان ماهیان کاراس قرار میگیرد. این ماهی بومی کشور ژاپن است، اما مطالعاتی حضورش را در قاره اروپا و آمریکای شمالی بهعنوان گونه غیربومی ثبت کرده و همچنین گروه تحقیقاتی نامبرده با مطالعه خود متأسفانه حضور آن را در ایران و نیز غرب آسیا بهثبت رسانده. دلیل معرفی شدن آن دقیقاً مشخص نیست، اما بهنظر میرسد این گونه بهطور تصادفی همراه با ماهیان باارزش تجاری جابهجا شده باشد. مطالعات نشان داده است که ماهیان کاراس در مقابل طیف وسیعی از شرایط و استرسهای محیطی، ازجمله آلودگی و کمبود اکسیژن، سازگار و مقاومند. همچنین تولید مثل در این ماهیان علاوهبر روش معمول جنسی، شامل نوع دیگر تولید مثل بهاسم مادهزایی (Gynogenesis) است که از طریق آن ماهی کاراس ماده با استفاده از اسپرم سایر کپورماهیان تخمکهای خود را تحریک (نه بارور) میکند که به تولید افراد ماده نسل جدید کامل مشابه خود منجر میشود. به همین دلیل با معرفی به مناطق جدید بهسرعت در آنجا تکثیر میشوند و مطالعات نشان داده که میتوانند اثرات نامطلوب محیطی از خود بر جای گذارند.
رقابت کاراس با ماهیان بومی بر سر تغذیه و زیستگاه
عضو گروه تحقیقاتی ماهیان غیربومی دانشگاه شهید بهشتی درمورد اثرات منفی زیستمحیطی ماهی کاراس نقرهای ژاپنی میگوید: با توجه به نوع روش تولیدمثل گفتهشده (مادهزایی) این ماهی میتواند اسپرم ماهیان کپور بومی آن منطقه را بهجای اینکه به تولید نسلهای جدید آن ماهیان کمک کند، در راه تولید هرچه بیشتر ماهیان ماده کاراس هدر دهد و باعث کاهش تعداد کپورماهیان بومی در نسلهای آتی شود. این گونه میتواند برای تغذیه و زیستگاه با ماهیان بومی و سایر گونه های آبزی رقابت کند و حتی با تغذیه از خود آنها فراوانی و تنوع گونه های بومی را کاهش دهد و علاوهبر بههم ریختن نظم طبیعی اکوسیستم، عرصه را برای گونه های بومی تنگ کند.
نقش موثر کاراس در رشد بیرویه جلبکها
خسروی میافزاید: با تغذیه این ماهی از گیاهان و سایر مواد آلی، زیستگاه (خصوصاً محل تخمریزی) برای بسیاری از گونه های بومی از بین میرود و شرایط بقا برای آنها سختتر میشود. با توجه به اینکه این ماهی از طیف وسیعی از مواد غذایی و آلی تغذیه میکند (ازجمله گیاهان، بیمهرگان، تخم ماهیها و دوزیستان و حتی ماهیان کوچک) و بهویژه اینکه تغذیه غالباً در بستر رودخانهها و تالابها صورت میگیرد، موجب گلآلود شدن و آلودگی آب میشود و همچنین مشخص شده این گونه بهصورت غیرمستقیم میتواند باعث رشد بیرویه جلبکها در آب شود. درنتیجه ماهی کاراس میتواند باعث کاهش اکسیژن محلول در آب شود که درصورت وقوع این پدیده، شرایط زیستی لازم خصوصاً برای بقای گونه در معرض تهدید قزلآلای خال قرمز در پارک ملی لار بسیار بدتر از پیش میشود. بنابراین مطابق آنچه گفته شد، مدیریت این گونه غیربومی و سایر ماهیان کاراس بسیار مهم جلوه میکند.
نتایج مطالعات انجامشده توسط گروه تحقیقاتی دانشگاه شهید بهشتی روی ماهیان کاراس در ایران اخیراً در مجله بینالمللی ماهیشناسی کاربردی (Journal of Applied Ichthyology) به چاپ رسیده است.
گزارش از سلطانعلی زینلی