برای رسیدن به این مهم، تکمیل زنجیره ارزش در این بخش اهمیت زیادی دارد، به‌طوری‌که صادرکنندگان گیاهان دارویی تنها راه موفقیت در صادرات گیاهان دارویی را تکمیل زنجیره ارزش و حل مشکلات حلقه‌های این زنجیره عنوان می‌کنند. به گفته رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی، فرآورده‌های غذایی و زعفران ایران، با شیوع ویروس کرونا در بخش صادرات گیاهان دارویی با کاهش ۴۰درصدی مواجه بودیم؛ با وجود این در یک‌سال اخیر با توجه به تبلیغاتی که انجام شد، مصرف گیاهان دارویی در کشور ۲۰درصد افزایش یافته است. در همین زمینه «روستانیوز» با محمدعلی رضایی، رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی، فرآورده‌های غذایی و زعفران ایران گفت‌وگویی داشته است که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید.
در رابطه با فعالیت اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی کمی توضیح دهید.
این اتحادیه یکی از قدیمی‌ترین اتحادیه‌های کشور است که حدود ۵۵سال پیش به ثبت رسید؛ زمانی‌که مسئولیت اتحادیه را برعهده گرفتم (پایان سال۹۷)، اتحادیه حدود ۴۰عضو داشت، اما با فعالیت‌هایی که در یک‌سال و نیم گذشته انجام شد، تعداد اعضاء به ۱۰۰نفر افزایش یافته که همه از فعالان برتر این عرصه در زمینه کشت، فرآوری و صادرات گیاهان دارویی هستند. در ادامه باید گفت تجارت گیاهان دارویی در ۱۰سال اخیر مورد توجه بسیاری از کشورهای جهان و همچنین کشور ما قرار گرفته است. ایران با توجه به اقلیم جغرافیایی و شرایط آب و هوایی، ظرفیت بالایی برای کشت گیاهان دارویی دارد، به‌طوری‌که می‌توان گفت تنوع گیاهان دارویی در ایران بیش از اروپاست. با توجه به این‌که این بستر و ظرفیت در کشور ما وجود دارد، اگر از آن حمایت شود و مورد توجه قرار بگیرد، می‌تواند ارزآوری و اشتغال‌زایی بالایی برای کشور به‌همراه داشته باشد.
سطح زیرکشت گیاهان دارویی در کشور چقدر است؟
آمارها در این بخش پراکنده است و تنها آمار دقیق، مربوط به محصول زعفران است که ۱۳۰هزار هکتار از اراضی کشور زیرکشت این محصول قرار دارد. زعفران تا چند سال قبل فقط در خراسان کشت می‌شد، اما با توجه به مصرف آب کم، اکنون در مناطق دیگر کشور ازجمله اصفهان، یزد، جنوب فارس و حتی کرمانشاه و گیلان هم کشت می‌شود. همچنین کشت گل محمدی نیز از چهار هزار هکتار به بیش از ۳۰هزار هکتار افزایش یافته است.
صادرات گیاهان دارویی چقدر اهمیت دارد؟
صادرات گیاهان دارویی به‌دلیل اشتغال‌زایی، ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری برای کشور، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. برای توسعه در حوزه گیاهان دارویی و ارگانیک، باید به‌جای صادرات محصولات به‌شکل فله‌ای، آن‌ها را فرآوری و ارزش‌افزوده ایجاد کنیم. در این زمینه زنجیره‌های تولید، فرآوری و صادرات را داریم که این سه زنجیره باید به یکدیگر متصل شوند تا با مدیریت مناسب، زمینه توسعه این حوزه فراهم شود. در این‌خصوص به دلیل بوروکراسی‌های بیش از حد، دولت باید مانند تمام کشورهای دنیا سیاست‌گذاری کند و بخش خصوصی کارهای اجرایی را به‌عهده بگیرد. همچنین دولت باید بخش‌خصوصی را به‌حال خود رها کند تا کار بهتر پیش برود.
شاخص‌ترین گیاهان دارویی ایران در بازارهای جهانی کدام هستند؟
از مهم‌ترین گیاهان دارویی ایران که در بازارهای جهانی شناخته‌شده هستند، می‌توان زعفران، گل‌محمدی و زیره را نام برد.
حوزه تولید گیاهان دارویی چقدر ظرفیت اشتغال‌زایی دارد؟
در صنعت گیاهان دارویی شاخه‌های مختلفی وجود دارد که از زمان کشت تا فروش را شامل می‌شود و هر کدام می‌تواند برای افراد زیادی اشتغال‌زایی کند؛ به‌طور مثال درحال‌حاضر در بخش زعفران ۵/۱ تا دومیلیون نفر فعالیت دارند.
بازارهای هدف گیاهان دارویی ایران کدام کشورها هستند؟
هر محصولی بازار مخصوص به خود را دارد؛ به‌طور مثال مهم‌ترین دریافت‌کننده غنچه گل‌محمدی ایران در یک‌دهه گذشته کشور چین و بعد از آن کشورهای اروپایی و عربی بوده‌اند. مهم‌ترین دریافت‌کننده زعفران ایران هم کشورهای عربی هستند که به‌دلیل تحریم‌ها این محصول به آن کشورها صادر و به دیگر کشورهای دنیا عرضه می‌شود.
حجم تجارت گیاهان دارویی در دنیا چقدر است؟ ایران چه سهمی از این تجارت دارد؟
طبق آمار جهانی تجارت، حجم تجارت گیاهان دارویی ۱۲۰میلیارد دلار است و پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۵۰ به ۵۰۰میلیارد دلار برسد. در این زمینه چین و هند بسیار موفق بوده‌اند و در بین کشورهای اروپایی نیز آلمان بیش‌ترین گردش مالی را در این زمینه دارد؛ این درحالی است که آلمان تنها ۱۰درصد گیاهان دارویی را در کشور خود تولید کرده و ۹۰درصد باقی‌مانده را از کشورهای دیگر مانند شیلی و شرق آسیا تهیه و فرآوری و در دنیا توزیع می‌کند؛ اما متأسفانه با وجود تنوع آب و هوایی ایران و وجود بستر مناسب برای کشت گیاهان دارویی، سهم کشور ما از این بازار به یک‌درصد هم نمی‌رسد. کل صادرات ما در این حوزه در سال۹۸، ۵۵۰میلیون دلار بوده که در سال۹۹ این مقدار از نظر حجم کاهش یافته است. نبود زنجیره ارزش، وجود مشکلات ارزی، تحریم‌ها و... ازجمله دلایل کاهش صادرات گیاهان دارویی طی یک‌سال گذشته بوده است. برای توسعه و افزایش گردش مالی گیاهان دارویی باید مشکلات این حوزه را برطرف کرد.
یکی از موضوعاتی که در سال‌های اخیر وزارت جهاد کشاورزی تأکید بسیاری بر آن دارد، ایجاد زنجیره ارزش است. اتحادیه شما برای ایجاد زنجیره ارزش چه اقداماتی انجام داده است؟
یکی از مشکلات ما، نبود زنجیره ارزش و عدم‌مدیریت در زمینه کار گروهی است. برای رفع این معضلات باید همکاری همه‌جانبه صورت گیرد و مدیریت کلان و راهبردی در این سیستم گنجانده شود تا بتوانیم از ظرفیت موجود نهایت استفاده را ببریم. شروع فعالیت ما برای ایجاد زنجیره، کشت قراردادی است؛ به این صورت که از صادرکنندگان تقاضا کردیم محصولات صادراتی خود را اعلام کنند. سپس آن‌ها را به تولیدکنندگان و فرآوری‌کنندگان مرتبط کردیم تا کشاورزان محصولات مورد نیاز را طبق استانداردهایی که صادرکننده می‌خواهد تولید کنند. یکی از دیگر اقدامات اتحادیه، ایجاد کارگروه در بخش‌های مختلف مانند کارگروه‌های کشت، فرآوری و صادرات، زعفران، گیاهان دارویی و... بود؛ همچنین در این زمینه با دانشگاه‌ها و مراکز علمی و فناوری هم در ارتباط هستیم و تمام این اقدامات توسط بخش خصوصی، یعنی اعضای اتحادیه انجام شده است.
راهکار تقویت زنجیره ارزش در بخش گیاهان دارویی چیست؟
راهکار تقویت زنجیره ارزش، برنامه‌ریزی در این زمینه است؛ یکی از مشکلاتی که اکنون با آن مواجهیم این است که اول استراتژی‌ها مشخص می‌شود، بعد هدف؛ درصورتی‌که ابتدا باید هدف را مشخص و برای رسیدن به آن برنامه‌ریزی کرد. همین اقدام را در اتحادیه انجام دادیم و با توجه به توان خود و شرایط آب و هوایی و اقلیمی هر منطقه، برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت را در دستورکار داریم تا بتوانیم میزان تولید، صادرات، ارزش افزوده، ارزآوری و اشتغال‌زایی را در این حوزه افزایش دهیم؛ هر چند مشکلات زیادی پیش‌رو داریم و شیوع ویروس کرونا هم دست به دست تحریم‌ها داد تا از داشتن یک‌سری ماشین‌آلات و تکنولوژی‌های روز دنیا بی‌نصیب بمانیم. با این حال تلاش کردیم از ظرفیت داخل برای جبران این کمبودها استفاده کنیم و با آموزش، تقویت و توانمندسازی کشاورزان، کاهش هزینه‌های تولید، بالا بردن بازدهی و ایجاد ارزش‌افزوده، صادرات خوب و باکیفیتی داشته باشیم.
یکی از مسائل مهم در حوزه صادرات، استانداردسازی است؛ آیا برای گیاهان دارویی استاندارد مشخصی وجود دارد؟
یکی از معضلات در زمینه صادرات نبود استاندارد مشخص است؛ برای مثال باقی‌مانده سموم در محصولات کشاورزی مانند گیاهان دارویی، از جمله مشکلات صادرات محسوب می‌شود، چراکه کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای اروپایی قوانین سختگیرانه‌ای در این‌خصوص دارند. اروپایی‌ها در این‌باره استانداردسازی کرده‌اند و شناسنامه محصول که نشان‌دهنده مبدأ تولید، واحد بسته‌بندی و کنترل و نظارت است، برایشان اهمیت زیادی دارد. متأسفانه باقی‌مانده سموم در محصولات کشاورزی ما بسیار بیش‌تر از حد مجاز و استاندارد است که خود معضل بزرگی برای صادرات است و سبب عودت محصولات صادراتی در این بخش می‌شود.
آیا در کشور استانداردی برای گیاهان دارویی وجود دارد؟
محصولات مختلفی در کشور داریم، اما تنها برای برخی از آن‌ها استاندارد مشخصی تعریف شده است؛ به‌عنوان مثال برای برخی اسانس‌ها و عرقیجات استاندارد نداشتیم، اما به‌تازگی استانداردسازی آن شروع شده است؛ یا برخی گیاهان نیز در حال دریافت استاندارد هستند. استاندارد پروتکلی است که کشاورز و تولیدکننده موظف هستند در چارچوب آن محصول تولید کنند که در کشور ما هنوز در این بخش فرهنگ‌سازی اساسی نشده و لازم است توسط سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها آموزش مرتبط در این بخش پیگیری و اقدام شود.
نقش صنایع تبدیلی در تقویت زنجیره ارزش گیاهان دارویی چیست؟ اتحادیه شما چه اقداماتی در زمینه ایجاد و تکمیل صنایع تبدیلی انجام داده است؟
درحال‌حاضر بیش از ۱۰۰واحد صنایع تبدیلی در زمینه گیاهان دارویی و غذایی در کشور فعالیت دارند. همچنین تولید بسیاری از گیاهانی که به‌صورت فله از کشور خارج و در کشورهای دیگر عملیاتی روی آن‌ها انجام می‌شد، مانند عصاره و اسانس‌ها نیز در کشور انجام می‌شود. می‌توان گفت در زمینه صنایع تبدیلی تا حدودی موفق بوده‌ایم.
یکی از مسائل مهم در حوزه صادرات، توجه به مقوله برندسازی است؛ آیا در این زمینه گام‌هایی برداشته شده است؟
در بخش برند بین‌المللی عملکرد موفقی نداشته‌ایم؛ هرچند در داخل برای برخی فرآورده‌های گیاهی این اتفاق افتاده است؛ برای مثال برند زعفران در کشور ثبت شده، اما ثبت جهانی آن هم باید به‌سرعت انجام شود. بیش از ۹۰درصد زعفران دنیا را ایران تأمین می‌کند، اما سهم ما از تجارت بین‌المللی زعفران پنج درصد است؛ یعنی زعفران ایرانی را کشورهای دیگر فله‌ای خریداری و سپس بسته‌بندی و توزیع می‌کنند. این کشورها در رسیدن به این موفقیت از حمایت دولت‌هایشان بهره‌مند بوده‌اند؛ به‌طور مثال تجار اسپانیایی که قدمت زیادی در صادرات زعفران دارند، در نمایشگاه‌های مختلف شرکت تا محصول خود را معرفی می‌کنند، اما مدیریت دولتی در کشور ما فقط درحد حرف و شعار است و هیچ‌وقت عملیاتی نشده است. شاید چندبار کار شروع شده، اما نیمه‌کاره رها و فراموش می‌شود. یکی از معضلاتی که در این زمینه وجود دارد، تغییر مسئولان مدیریتی در وزارتخانه‌های کشور است که با روی کار آمدن مسئول جدید، هیچ‌یک از فعالیت‌های مسئول قبلی ادامه پیدا نمی‌کند؛ درنتیجه آسیب این کار به کشاورز، تولیدکننده و صادرکننده وارد می‌شود.
اتحادیه شما برای بازاریابی در کشورهای مختلف برنامه‌ای دارد؟
اعضای اتحادیه در نمایشگاه‌های خارجی شرکت و با تجار دیگر کشورها ارتباط برقرار می‌کنند، اما یکی از مسائلی که در یک‌سال گذشته باعث کاهش صادرات شده، تحریم‌ها و پس از آن شیوع ویروس کرونا بوده که تردد بین کشورها را کم کرده. با این حال اکثر نشست‌های تجاری بین اعضای اتحادیه به‌صورت آنلاین برگزار می‌شود.
گیاهان دارویی در کشورهای دیگر چه کاربردهایی دارند؟
صنعت گیاهان دارویی فقط مختص حوزه غذا نبوده، بلکه در زمینه محصولات آرایشی و بهداشتی، داروها، رنگ مورد نیاز در صنایع‌دستی و... مورد استفاده می‌گیرد؛ برای نمونه در کشور بلغارستان از گل‌محمدی ۵۰فرآورده مختلف در زمینه آرایشی، دارویی و... تولید می‌شود.
بخش اقتصادی وزارت امور خارجه چه تأثیری در بازاریابی برای محصولات داخلی دارد؟
جلسات بسیاری با وزارت امور خارجه در این زمینه داشته‌ایم، اما مشکل این‌جاست که ایران کارگزار بازرگانی در کشورهای دیگر ندارد و شاید تعداد انگشت‌شماری در این بخش فعالیت داشته باشند؛ به‌همین دلیل تاکنون در بازاریابی و جذب سرمایه‌گذار خارجی موفق نبوده‌ایم. سفیران ایران در کشورهای دیگر تمام توان خود را صرف امور سیاسی می‌کنند، درصورتی‌که در کشور خودمان می‌بینیم سفیران دیگر کشورها، بیش‌تر به کارهای اقتصادی و یافتن بازار برای محصولات کشور خود مشغول هستند؛ البته اخیراً وزارت امور خارجه تحولاتی در این زمینه ایجاد کرده است که امیدواریم مؤثر واقع شود.
حمل‌ونقل و لجستیک چه نقشی در زنجیره ارزش گیاهان دارویی دارد و چه کمبودهایی در این بخش داریم؟
ضعف سیستم حمل و نقل ازجمله معضلات بخش کشاورزی است. سیستم حمل و نقل کشور بیش از ۵۰سال قدمت دارد و کامیون و کانتینرهای به‌روز و مدرن در کشور نداریم. با وجود این‌که صادرات بسیاری از محصولات کشاورزی به کشورهایی مانند عراق، افغانستان، ارمنستان، امارات متحده عربی و حتی اروپا اخیراً رونق خوبی پیدا کرده، اما ضعف سیستم حمل و نقل مانع از بهبود روند کار است. مسئولان باید از یک‌دهه قبل برای حل این مشکل فکری می‌کردند. از طرفی واردات تجهیزات و کانتینرها مشکل دارد و از طرف دیگر، تولید داخل پاسخگوی نیاز این صنعت نیست. با وجود این، تولیدکنندگان و صادرکنندگان به‌رغم همه مشکلات، تمام تلاش خود را برای به‌دست آوردن بازارهای جهانی و ارزآوری انجام می‌دهند.
نقش بانک کشاورزی را در تقویت زنجیره ارزش گیاهان دارویی چگونه ارزیابی می‌کنید؟ این بانک تا چه اندازه در این زمینه موفق بوده است؟
در اتحادیه ما تاکنون کسی از تسهیلات بانک کشاورزی استفاده نکرده است. متأسفانه بانک‌ها در کشور ما به قدری قوانین دست‌وپاگیر دارند که تولیدکنندگان و صادرکنندگان ترجیح می‌دهند از آن‌ها تسهیلاتی نگیرند. سودهای بالا و وثیقه‌های سنگین از دیگر مواردی است که باعث می‌شود از بانک درخواست تسهیلات نکنیم؛ درحالی‌که در کشورهای دیگر به بخش صنعت و کشاورزی تسهیلات با نرخ بهره بسیار پایین و در حد یک یا دو درصد می‌دهند، اما بهره بانکی در کشور ما ۱۲ تا ۱۸درصد است.
شیوع ویروس کرونا صادرات گیاهان دارویی را چند درصد کاهش داده است؟
با شیوع ویروس کرونا در بخش صادرات گیاهان دارویی با کاهش ۴۰درصدی مواجه بودیم؛ با وجود این در یک‌سال اخیر با توجه به تبلیغاتی که انجام شد، مصرف گیاهان دارویی در کشور ۲۰درصد افزایش یافته است.
نوسانات نرخ ارز چه تأثیری بر صادرات گیاهان دارویی داشته است؟
فرسودگی ماشین‌آلات واحدهای تولیدی و افزایش شدید قیمت‌ها به‌دنبال صعود چند برابری نرخ ارز ازجمله عوامل کاهش صادرات در بخش کشاورزی، به‌ویژه داروهای گیاهی بوده است. فرآوری گیاهان دارویی زمانی محقق می‌شود که علم و فناوری آن را داشته باشیم؛ در این خصوص به‌رغم احداث چندین کارخانه فرآوری اسانس، عصاره و دمنوش در کشور، اما با دلار ۲۵هزار تومانی نمی‌توانیم ماشین‌آلات به‌روز را تهیه کنیم. با وجود این‌که یک‌سری از ماشین‌آلات برای فرآوری اسانس‌گیری گیاهان دارویی در کشور ساخته می‌شود، اما تکنولوژی ساخت برخی از ماشین‌آلات به‌روز را نداریم. از طرف دیگر، تولیدکننده هم توان مالی جهت تهیه آن‌ها را ندارد، درنتیجه در بحث صادرات محصولات فرآوری‌شده آن‌گونه که باید، موفق نبوده‌ایم.
برای حل مشکلات این بخش از مسئولان چه انتظاری دارید؟
ما هیچ انتظاری از دولت نداریم، چراکه معتقدیم بخش خصوصی حرفه‌ای‌تر از دولتی‌ها عمل می‌کند. دولت با تصویب قوانین دست‌وپاگیر و بوروکراسی‌های اداری موجب شده است که تولیدکننده به مشکلات حاشیه‌ای بپردازد و به هدف اصلی خود نرسد. بزرگ‌ترین مشکل ما تنوع مدیریت و قوانین خلق‌الساعه و بخشنامه‌های بی‌مورد است که باعث شده بخش خصوصی نتواند به خوبی کار کند.
گزارش از زهرا اشرف‌زاده