مسألهای که فراتر از تأثیر مستقیم انسان بر طبیعت مانند تأمین غذا، پسابهای صنعتی و... مورد توجه قرار میگیرد، تأثیر پنهان فعالیتهای انسانی مانند سیستمهای اطلاعاتی و ارتباطی مجازی است که در نگاه اول هیچ نقشی از طبیعت در آنها محسوس نیست. خودنمایی چنین مفهومی در زندگی امروزی و بهویژه در شرایط همهگیری ویروس کرونا با مجازی شدن ارتباطات و استفاده بیش از پیش از بسترهای اینترنتی بهطور چشمگیری افزایش مییابد؛ پررنگ شدن بهرهگیری از تکنولوژی افزونبر استفاده بیش از پیش از وسایل نقلیه شخصی، باعث افزایش ترافیک، آلودگی هوای شهرهای بزرگ، افزایش مصرف مواد یکبار مصرف و... میشود. این تغییرات در صورتی است که در مراحل اولیه همهگیری، کاهش رفتوآمدهای شهری و فعالیتهای صنعتی، منجر به کاهش تولید آلایندهها در تمام اقسام آب و هوا و زمین شد و مصرف سوختهای فسیلی و سایر انرژیهای آلاینده به شدت کاهش یافت و ردپای مثبتی از انسان در محیطزیست بر جای گذاشت.
از طرف دیگر، افزایش تعداد کاربران اینترنتی و جلسات و برنامههای مجازی باعث افزایش ذخیره و انتقال داده در بستر فضای مجازی شده و در گذشتهای بسیار نزدیک منجر به افزایش مصرف برق و انرژی پایگاههای مجازی تا حدود یکدرصد کل مصرف انرژی جهانی شده است. وجود بالغبر سهمیلیارد نفر کاربر دائمی اینترنت در جهان و افزایش روزافزون این تعداد اتصال اینترنتی و آسیب چشمگیر به محیطزیست بهمنظور تأمین انرژی مورد نیاز ترافیکهای اینترنتی باعث شده است تا فضای مجازی آسیب بسیار بیشتری از آنچه عموم مردم انتظار دارند، به محیطزیست وارد آورد. بهطور کلی در جهان، مصرف هر گیگابایت ترافیک اینترنتی منجر به آزادسازی 28 تا 63گرم گاز کربندیاکسید، مصرف یک تا 35لیتر آب و استفاده یک تا 20سانتیمترمربع زمین میشود. بدیهی است که این مقادیر با افزایش روزافزون استفاده از اینترنت در جهان و بهتبع آن افزایش مصرف انرژی بهطور تصاعدی رو به افزایش است. با در نظر گرفتن میانگین مصرف اینترنت در جهان، سالانه چیزی در حدود 97میلیون تن دیاکسیدکربن آزاد و یکهزار میلیارد لیتر آب در جهان مصرف میشود. ردپای محیطزیستی در کشورهای مختلف به دلیل سرانه مصرف، عملکردهای اینترنتی و روشهای تولید انرژی مختلف با یکدیگر متفاوت است؛ برای مثال، ردپای آبی انتقال و پردازش دادهها در ایران، 65درصد کمتر از میانگین جهانی است. این در حالی است که در کشوری مانند برزیل که برای تولید انرژی بیشتر از نیروگاههای آبی استفاده میکند، این میزان به بیش از 210درصد بیشتر از میانگین جهانی میرسد.
در هر صورت، برای ایجاد یک فضای دیجیتالی پایدار و سازگار با محیطزیست، انسان ناچار به کاهش ردپای محیطزیستی خود با افزایش بهرهوری اینترنتی است. آگاهسازی کاربران مجازی از سوی دولت و شرکتهای توزیع اینترنت از تأثیر سوءفعالیتهای اینترنتی بر محیطزیست، کاهش زمان استفاده از برنامههای اینترنتی غیرضروری مانند بازیها، کاهش کیفیت خروجی رسانههای اینترنتی، کاهش ارتباط تصویری و جایگزین کردن ارتباطهای صوتی در جلسات مجازی، پاککردن اطلاعات دیجیتالی غیرضروری به منظور کاهش پردازش روی حافظه اشغال شده و اقداماتی از این قبیل میتواند ردپای محیطزیستی استفاده از فضای مجازی را بهطور چشمگیری کاهش دهد؛ برای مثال در صورت برقراری کنفرانسهای آنلاین بهصورت صوتی به نسبت کنفرانسهای تصویری به ازای هر صدهزار نفر شرکتکننده، ردپای آبی در حدود 11میلیون لیتر در ماه کاهش مییابد.
پردازش، انتقال و نگهداری دادههای سیستمهای اطلاعاتی و ارتباطی به انرژی نیاز دارد و تولید انرژی بهوسیله آب، باد، خورشید یا سوختهای فسیلی منجر به افزایش تنش بر منابع طبیعی میشود. تبیین تأثیرات محیطزیستی فناوریهای نوین معمولاً تأخیر زیادی نسبت به ورود این فناوریها به زندگی بشر داشته و وقتی مورد توجه قرار میگیرد که تغییر رویکرد و کاهش آسیبپذیری طبیعت عملاً غیرممکن یا بسیار دشوار میشود.
سؤال اینجاست که در دنیایی که تخریب محیطزیست و آسیب به آن برای تأمین نیازهای زندگی در حد قابلتوجه و به صورت ملموس وجود دارد، تأثیر غیرمستقیم و ناملموس فعالیتهای مجازی تا چه حد میتواند مزید بر علت شود و چطور میتوان آثار سوء آن را کاهش داد و آن را به یک دغدغه عمومی تبدیل کرد؟
میثم حاجیزاده - دکترای هیدروژئولوژی دانشگاه شهیدبهشتی تهران